موزه نوبی (Nubian Museum): گنجینه ای از تاریخ و فرهنگ در اسوان - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و تأسیس: پاسخی به یک بحران فرهنگی

ایده ساخت موزه نوبی به دهه 1950 و آغاز پروژه ساخت سد بلند اسوان بازمی‌گردد . با ساخت این سد، بخش وسیعی از سرزمین نوبه، که از جنوب اسوان تا شمال سودان امتداد داشت، در معرض غرق شدن در آب‌های دریاچه ناصر قرار گرفت . این منطقه که "سرزمین طلا" نامیده می‌شد، هزاران سال تاریخ و تمدن را در خود جای داده بود .

در پاسخ به این تهدید، یونسکو در سال 1960 یک کمپین بین‌المللی گسترده را برای نجات آثار باستانی نوبه آغاز کرد . این کمپین که یکی از بزرگترین همکاری‌های باستان‌شناسی در تاریخ به شمار می‌رود، منجر به کاوش، ثبت و جابجایی ده‌ها معبد و هزاران قطعه باستانی شد . معابد مشهور ابوسمبل و فیله از جمله آثاری بودند که در این عملیات نجات یافتند .

در کنار نجات این آثار، ایده ساخت موزه‌ای برای نمایش تاریخ و فرهنگ مردم نوبه و حفظ میراث آن‌ها شکل گرفت . دولت مصر با همکاری یونسکو، پروژه ساخت موزه نوبی را در سال 1986 آغاز کرد . این موزه سرانجام در سال 1997 افتتاح شد و به عنوان نمادی از تلاش جهانی برای حفظ میراث فرهنگی شناخته می‌شود .

معماری و طراحی: شاهکاری برنده جایزه آقاخان

معماری موزه نوبی خود به تنهایی یک جاذبه است و در سال 2001 جایزه معتبر معماری آقاخان را دریافت کرد . هیئت داوران این جایزه را نه فقط به دلیل کیفیت ساخت، بلکه به دلیل موفقیت پروژه در حفظ سبک زندگی و فرهنگ یک سرزمین کامل و تأثیر عمیق فرهنگی و اجتماعی آن اعطا کرد .

• طراحی الهام‌بخش: این موزه که توسط معمار مصری، محمود الحکیم، طراحی شده، بر روی صخره‌های گرانیتی مشرف به رود نیل قرار گرفته است . طراحی ساختمان با الهام از معماری سنتی نوبی، گنبدهای خشتی و معابد باستانی مصر انجام شده و با استفاده از سنگ ماسه‌ای و گرانیت صورتی محلی، به طور کامل با چشم‌انداز طبیعی اطراف خود درآمیخته است .
• ساختمان اصلی: ساختمان دو طبقه موزه حدود 7000 متر مربع مساحت دارد و فضای نمایشگاهی آن به گونه‌ای طراحی شده که بازدیدکنندگان را در یک سفر زمانی از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر نوبه همراهی می‌کند .
• معیارهای جایزه آقاخان: هیئت داوران موزه را به دلیل حساسیت فرهنگی، پاسخ به نیازهای آموزشی، تأثیر اجتماعی مثبت بر جامعه نوبی و احترام به محیط زیست تحسین کردند .

باغ موزه: روایتی زنده از سبک زندگی نوبی

محوطه بیرونی موزه به وسعت 43,000 متر مربع، به عنوان یک موزه روباز عمل می‌کند که بازدیدکنندگان را در سفری در زمان به قلب فرهنگ نوبی می‌برد . این باغ با دقت طراحی شده تا چشم‌انداز دره نیل را بازسازی کند و هر یک از عناصر آن، بخشی از داستان مردم نوبه را روایت می‌کند :

• کانال آبی نمادین رود نیل: کانالی از میان باغ عبور می‌کند که نمادی از رود نیل است؛ رودی که شریان حیاتی تمدن نوبی بوده است .
• غار مصنوعی با حکاکی‌های صخره‌ای: یک غار بازسازی‌شده، نمونه‌هایی از هنر صخره‌ای ماقبل تاریخ منطقه نوبی را به نمایش می‌گذارد . این حکاکی‌ها که تصاویری از حیوانات را نشان می‌دهند، اولین جلوه‌های هنری و سبک زندگی جوامع اولیه ساکن در این منطقه هستند .
• خانه سنتی نوبی: یک خانه سنتی نوبی با تمام جزئیات، از معماری با آجر گلی و تزئینات رنگارنگ گرفته تا وسایل زندگی، به طور کامل بازسازی شده است . این بخش به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد نگاهی مستقیم به زندگی روزمره و فرهنگ زنده مردم نوبه داشته باشند .
• آمفی‌تئاتر روباز و گورستان فاطمی: این محوطه شامل یک آمفی‌تئاتر روباز برای رویدادهای فرهنگی و یک گورستان فاطمی است که بخشی از تاریخ اسلامی منطقه را نشان می‌دهد .

گنجینه‌های موزه: سفری در طول تاریخ نوبه

مجموعه داخلی موزه شامل بیش از 3000 قطعه باستانی است که تاریخ 6000 ساله این منطقه را به نمایش می‌گذارد . چیدمان موزه به صورت کاملاً کرونولوژیک (بر اساس ترتیب زمانی) طراحی شده و بازدیدکنندگان را در یک سفر یکپارچه از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر هدایت می‌کند .

• دوران پیش از تاریخ: این بخش سرآغاز سفر در موزه است و زندگی ساکنان اولیه نوبه را به تصویر می‌کشد . آثار برجسته آن عبارتند از:

  • اسکلت انسانی: یکی از شاخص‌ترین آثار، اسکلت انسانی با قدمت حدود 20,000 سال است که در سال 1982 کشف شد و بینشی عمیق از حضور انسان در این منطقه در دوران کهن فراهم می‌کند .
  • ابزارهای سنگی: مجموعه‌ای از ابزارهای سنگی و تبرهای دستی ساخته شده از سنگ چخماق، از جمله سرنیزه، چاقو و خراشنده، که مهارت فنی و شیوه زندگی انسان‌های اولیه را در دوران پارینه‌سنگی به نمایش می‌گذارد .
  • سفالینه‌ها: کاسه‌های سفالی نقاشی‌شده با قدمت 6000 سال که در کنار دیگر ظروف سفالی، بیانگر وجود جوامع پیچیده‌ای بودند که هزاران سال پیش از ظهور فراعنه در نوبه وجود داشتند .

• پادشاهی کوش و فراعنه سیاه (دودمان بیست و پنجم): این بخش یکی از برجسته‌ترین قسمت‌های موزه است که به پادشاهی قدرتمند کوش و دوره‌ای که پادشاهان آن به عنوان «فراعنه سیاه» بر مصر حکومت می‌کردند، اختصاص دارد .

  • مجسمه رامسس دوم: مجسمه عظیم 8 متری رامسس دوم، نماد نفوذ مصر در نوبیا در دوران پادشاهی نوین است که از معبد "جرف حسین" نجات یافته است .
  • تندیس‌های فراعنه نوبی: مجسمه‌هایی از فرمانروایان کوشی مانند شبتکو (Shabataka)، تاهارقا و تانوت‌آمون، تلفیقی از هنر مصری و هویت نوبی را به نمایش می‌گذارند . ویژگی‌هایی مانند «اورائوس دوگانه» (دو مار کبرا) بر روی پیشانی‌بند، نماد سلطنت همزمان بر مصر و کوش بود .

• دوره مسیحیت (پادشاهی‌های نوباتیا، ماکوریا و آلودیا): با گسترش مسیحیت در قرن ششم میلادی، هنر و فرهنگ نوبه متحول شد . موزه با نمایش 52 اثر از این دوره، این فصل از تاریخ را روایت می‌کند . آثار این بخش شامل موارد زیر است:

  • هنر مذهبی و کاربردی: شمایل‌های چوبی نقاشی‌شده (آیکون‌ها)، صلیب‌های چوبی و برنزی، قطعاتی از منسوجات قبطی و سفالینه‌هایی با طرح‌های مسیحی که ترکیبی از هنر بیزانسی و سنت‌های محلی آفریقایی را نشان می‌دهند .
  • نکته مهم در مورد فرسکوها: برخلاف تصور رایج، نقاشی‌های دیواری (فرسکوهای) مشهور کلیسای جامع فرس که از شاهکارهای هنر نوبه مسیحی هستند، در این موزه قرار ندارند. این آثار ارزشمند طی کمپین نجات یونسکو به موزه ملی لهستان در ورشو و موزه ملی سودان در خارطوم منتقل شدند .
  • متون نوبی باستان: اکثر متون مهم کشف‌شده به زبان نوبی باستان، مانند متون قصر ابریم، امروزه در موزه‌هایی چون موزه بریتانیا، موزه برلین و موزه قبطی قاهره نگهداری می‌شوند .

• دوره اسلامی: با ورود اسلام، فرهنگ نوبه بار دیگر دستخوش تحول شد. موزه با نمایش 103 اثر از این دوره، این گذار فرهنگی را به تصویر می‌کشد . این آثار شامل:

  • متون و هنر خوشنویسی: نسخه‌های خطی کمیاب از قرآن کریم و دست‌نوشته‌های عربی که نشان‌دهنده اهمیت علم و دین در این دوره است .
  • هنر و معماری: چراغ‌های مساجد، ظروف شیشه‌ای و سرامیکی، جنگ‌افزارها، سکه‌ها و عناصر تزئینی معماری که از مساجد و محوطه‌های باستانی نوبه به دست آمده‌اند . سنگ قبرهای این دوره نیز اطلاعات ارزشمندی درباره تحولات اجتماعی ارائه می‌دهند .

روایت یک تراژدی معاصر: کمپین نجات یونسکو

یکی از تأثیرگذارترین بخش‌های موزه به مستندسازی "کمپین بین‌المللی نجات آثار نوبی" (1960-1980) و داستان غم‌انگیز غرق شدن روستاهای نوبی پس از ساخت سد بلند اسوان اختصاص دارد . این بخش با استفاده از ابزارهای مختلف، این درام تاریخی را روایت می‌کند:

• ماکت‌ها و دیوراماها (ژرفانما): یکی از جذاب‌ترین بخش‌ها، یک دیورامای بزرگ با ابعاد واقعی است که زندگی روزمره در روستاهای نوبی را پیش از جابجایی بازسازی می‌کند . این ماکت‌ها شامل خانه‌های سنتی با اثاثیه کامل، مانکن‌هایی با لباس‌های محلی، صحنه‌هایی از مراسم عروسی، کلاس‌های درس قرآن و کارگاه‌های صنایع دستی هستند و به بازدیدکنندگان کمک می‌کنند تا آنچه را که زیر آب‌های دریاچه ناصر برای همیشه از دست رفته است، درک کنند .
• عکس‌های تاریخی و نمایشگرهای چندرسانه‌ای: نمایشگاهی جامع شامل عکس‌های سیاه و سفید تکان‌دهنده از زندگی مردم نوبه قبل از آوارگی، عملیات پیچیده نجات معابد، و نقشه‌های مهندسی که چگونگی برش و جابجایی بناهای عظیمی چون "ابوسمبل" را نشان می‌دهد، ابعاد این پروژه عظیم را به تصویر می‌کشد . نمایشگرهای چندرسانه‌ای نیز تاریخچه نوبه و جزئیات کمپین نجات را توضیح می‌دهند .
• یادمانی برای یک فرهنگ زنده: این بخش از موزه نه تنها یک واقعه تاریخی را مستند می‌کند، بلکه به عنوان یادمانی برای فرهنگ غنی و زنده‌ای عمل می‌کند که با ساخت سد، دچار چالشی عظیم شد و به این ترتیب، موزه نوبی به حافظه زنده این تمدن کهن تبدیل شده است .

موزه‌ای برای مردم: یک مرکز فرهنگی و اجتماعی پویا

موزه نوبی فراتر از یک جاذبه گردشگری، به عنوان یک موزه اجتماعی (Community Museum) عمل می‌کند که نقشی حیاتی در زندگی جامعه محلی نوبی دارد . این موزه به طور فعال در تلاش است تا میراث زنده نوبی را حفظ و ترویج دهد:

• برنامه‌های آموزشی و کارگاه‌ها: بخش آموزشی موزه به طور منظم برنامه‌ها، سخنرانی‌ها و کارگاه‌هایی را برای دانش‌آموزان و عموم مردم برگزار می‌کند .
• رویدادهای فرهنگی: موزه میزبان رویدادهای فرهنگی متعددی از جمله کنسرت‌های موسیقی سنتی، نمایش‌های رقص و جشنواره‌های فرهنگی است که به حفظ و ترویج جنبه‌های ناملموس میراث نوبی کمک می‌کند .
• حفظ زبان و سنت‌ها: از آنجا که زبان نوبی در مدارس مصر تدریس نمی‌شود، موزه به یکی از معدود فضاهایی تبدیل شده که این زبان و فرهنگ در آن گرامی داشته می‌شود و به محلی برای گردهمایی نوبی‌ها و صحبت به زبان مادری‌شان تبدیل شده است .
• مرکز تحقیقاتی: این موزه با داشتن کتابخانه و مرکز اسناد، به عنوان یک مرکز تحقیقاتی برای پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند به مطالعه تاریخ و فرهنگ نوبه عمل می‌کند .

خلاصه اجرایی

موزه نوبی در اسوان، مصر، یک موسسه فرهنگی و تاریخی برجسته است که برای حفظ و نمایش میراث تمدن نوبه تأسیس شد؛ تمدنی که به دلیل ساخت سد بلند اسوان با خطر نابودی مواجه بود . این موزه که در سال 1997 افتتاح و در سال 2001 برنده جایزه معماری آقاخان شد، نتیجه کمپین بین‌المللی یونسکو برای نجات آثار باستانی نوبه است .

چیدمان موزه به صورت کرونولوژیک طراحی شده و بازدیدکنندگان را به سفری در تاریخ 6000 ساله منطقه می‌برد . این سفر از دوران پیش از تاریخ با آثاری چون اسکلت 20,000 ساله آغاز شده و به دوران پادشاهی کوش و «فراعنه سیاه» با مجسمه‌هایی چون رامسس دوم و شبتکو می‌رسد . بخش‌های مربوط به دوره‌های مسیحیت و اسلام، با نمایش آثاری مانند شمایل‌های چوبی، منسوجات، نسخ خطی قرآن و سفالینه‌ها، تحولات مذهبی و هنری را به تصویر می‌کشند . موزه همچنین به درستی روشن می‌سازد که برخی آثار مشهور مانند فرسکوهای کلیسای فرس در این مکان قرار ندارند .

یکی از تأثیرگذارترین بخش‌های موزه، روایت داستان کمپین نجات یونسکو و غرق شدن روستاهای نوبی است که از طریق دیوراماهای بزرگ، عکس‌های تاریخی و یک خانه بازسازی‌شده نوبی به نمایش گذاشته شده است . موزه نوبی به عنوان یک "موزه اجتماعی" پویا، نقشی حیاتی در زندگی جامعه محلی ایفا می‌کند و با برگزاری برنامه‌های فرهنگی و آموزشی، نه تنها گذشته را به نمایش می‌گذارد، بلکه به نمادی از مقاومت، هویت و تداوم فرهنگی مردم نوبه تبدیل شده است .