موزه مصریات قاهره: گنجینه ای از تاریخ فراعنه - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه پرفراز و نشیب: از ایده تا افتتاح

داستان تأسیس موزه مصر، روایتی جذاب از تلاش‌ها برای حفظ میراث ملی در بحبوحه فراز و نشیب‌های سیاسی و جابجایی‌های متعدد است . این روند از ایده‌های اولیه در سال 1835 آغاز شد و با همت شخصیت‌های برجسته‌ای چون اوگوست ماریت و گاستون ماسپرو، سرانجام در سال 1902 با افتتاح بنای باشکوه فعلی به ثمر نشست .

جرقه‌های اولیه و موزه‌های موقت (1835-1889)

• دوران محمد علی پاشا: نخستین گام برای تأسیس یک نهاد ملی برای نگهداری از آثار باستانی، در دوران حکومت محمد علی پاشا برداشته شد . در 15 اوت 1835، او با صدور فرمانی، صادرات آثار باستانی را ممنوع کرد و اولین موزه آثار باستانی مصر را در نزدیکی باغ ازبکیه قاهره تأسیس نمود . با این حال، پس از مرگ او و به دلیل بی‌ثباتی سیاسی، مجموعه کوچک شد و به تالاری در ارگ قاهره منتقل گشت . وضعیت زمانی بدتر شد که خدیو عباس اول در سال 1855، کل مجموعه را به آرشیدوک ماکسیمیلیان اتریش هدیه داد .

• نقش کلیدی اوگوست ماریت و موزه بولاق: نقطه عطف در تاریخ موزه، با ورود باستان‌شناس فرانسوی، اوگوست ماریت، رقم خورد . او که با کشف سرابئوم سقاره به اهمیت حفاظت از آثار در خود مصر پی برده بود، در سال 1858 خدیو سعید پاشا را متقاعد به تأسیس "سرویس آثار باستانی مصر" کرد و خود اولین مدیر آن شد . ماریت موزه‌ی جدیدی را در یک انبار قدیمی در منطقه بولاق، در ساحل رود نیل، بنیان نهاد که در 18 اکتبر 1863 رسماً افتتاح شد . اما وقوع سیل ویرانگر نیل در سال 1878، آسیب جدی به این ساختمان موقت وارد کرد و نیاز به مکانی امن‌تر را آشکار ساخت .

بنای ماندگار در میدان تحریر (1897-1902)

• نقش گاستون ماسپرو و انتقال به جیزه: پس از مرگ ماریت در سال 1881، شاگردش گاستون ماسپرو راه او را ادامه داد . او که بر کشف گور دسته‌جمعی مومیایی‌های سلطنتی در دیرالبحری نظارت داشت، با توجه به آسیب‌پذیری موزه بولاق، مجموعه را در حدود سال 1889 به یک کاخ سابق در جیزه منتقل کرد . این مکان نیز موقتی بود تا زمانی که ساختمانی درخور برای این گنجینه تدارک دیده شود .

• ساخت و افتتاح: در سال 1897، سنگ بنای ساختمان فعلی در میدان تحریر (که آن زمان میدان اسماعیلیه نام داشت) با حضور خدیو عباس حلمی دوم نهاده شد . طراحی این بنای دو طبقه با نمای صورتی‌رنگ، در یک رقابت بین‌المللی به معمار فرانسوی، مارسل دورنون، سپرده شد . عملیات ساختمانی توسط یک شرکت ایتالیایی انجام شد و انتقال عظیم آثار از جیزه با استفاده از هزاران گاری چوبی و قطار صورت گرفت . سرانجام در 15 نوامبر 1902، موزه مصر رسماً توسط خدیو عباس حلمی دوم افتتاح شد . گاستون ماسپرو وظیفه سازماندهی علمی آثار در این مکان جدید را بر عهده گرفت . همچنین، به وصیت اوگوست ماریت، تابوت وی به باغ موزه منتقل شد تا برای همیشه در کنار آثاری که زندگی خود را وقف حفاظت از آن‌ها کرده بود، آرام گیرد .

معماری موزه: نمادی نئوکلاسیک از عظمت

ساختمان موزه مصر در میدان تحریر، اثر معمار فرانسوی مارسل دورنون (Marcel Dourgnon)، نمونه‌ای برجسته از سبک معماری نئوکلاسیک (Beaux-Arts) است که با هدف ایجاد فضایی باشکوه برای نمایش گنجینه‌های تمدن مصر باستان طراحی شد . این سبک که در قرون 18 و 19 رایج بود، با الهام از معماری یونان و روم باستان، بر نظم، تقارن، مقیاس بزرگ و وقار تأکید دارد . هدف دورنون ایجاد یک بنای مفهومی برای نگهداری آثار بود، نه تقلید از مقبره‌های مصری .

جزئیات نمادین نمای خارجی

نمای خارجی موزه با جزئیات نمادینی تزئین شده که عظمت مصر را با زبان معماری کلاسیک اروپایی بیان می‌کند :

• ورودی اصلی: ورودی اصلی شامل یک ایوان باشکوه با طاقی نیم‌دایره است که بالای آن، سر الهه ایزیس، نماد مادری و محافظت، حجاری شده است .
• مجسمه‌های نمادین: در دو طرف ورودی، دو مجسمه زنانه اثر مجسمه‌ساز فرانسوی، فردیناند فِور (Ferdinand Faivre)، قرار دارند که نماد مصر علیا و سفلی هستند . یکی از مجسمه‌ها با گیاه پاپیروس (نماد مصر سفلی) و دیگری با گل نیلوفر آبی (نماد مصر علیا) تزئین شده است.
• کتیبه‌ها: نمای ساختمان با دو نوع کتیبه تزئین شده است. کتیبه‌ای بزرگ به زبان لاتین در بالای ورودی، نام موزه را حک کرده است . همچنین کتیبه‌های مرمری دیگری نام مصرشناسان برجسته اروپایی را در خود جای داده‌اند و بالای پنجره‌ها، الواح مرمری نام پادشاهان و حاکمان مصر باستان (مانند خوفو، رامسس، داریوش و اسکندر) را به شکل یونانی‌شده آن‌ها ثبت کرده‌اند .

طراحی فضای داخلی

طراحی داخلی موزه برای سازماندهی مجموعه عظیم آثار و هدایت بازدیدکنندگان به شیوه‌ای منطقی و تأثیرگذار صورت گرفته است :

• آتریوم مرکزی: قلب ساختمان، یک آتریوم (حیاط مرکزی) بزرگ و مرتفع است که نور طبیعی را از طریق سقف‌های نورگیر به داخل هدایت می‌کند . این فضا برای نمایش آثار بسیار بزرگ و سنگین مانند مجسمه‌های عظیم و تابوت‌های سنگی طراحی شده است .
• گالری‌های منظم: گالری‌ها در دو طبقه و به صورت منظم در اطراف آتریوم مرکزی سازماندهی شده‌اند و یک مسیر بازدید پیوسته (سیرکولاسیون) را در سراسر بنا ایجاد می‌کنند . این چیدمان منطقی به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد تا آثار را به ترتیب تاریخی یا موضوعی مشاهده کنند .

گنجینه‌های موزه: گذشته و حال

این موزه بیش از 150,000 اثر باستانی را در خود جای داده است که دوره‌های مختلف تاریخ مصر از دوران پیش از تاریخ تا دوره امپراتوری روم را پوشش می‌دهند . با انتقال برخی آثار شاخص، تمرکز موزه بر نمایش شاهکارهای باقی‌مانده و بازآرایی گالری‌ها معطوف شده است.

گنجینه‌های منتقل‌شده

• مجموعه توت‌عنخ‌آمون (منتقل شده به موزه بزرگ مصر - GEM): مشهورترین بخش موزه، مجموعه کامل گنجینه‌های کشف‌شده از مقبره فرعون جوان، توت‌عنخ‌آمون، بود. این مقبره که در سال 1922 توسط هاوارد کارتر به‌صورت تقریباً دست‌نخورده کشف شد، شامل ماسک طلایی مرگ، تابوت‌های تودرتو و بیش از 5000 قطعه دیگر بود. برای اولین بار در تاریخ، تمام 5,398 قطعه کشف‌شده از مقبره این فرعون، زیر یک سقف در موزه بزرگ مصر (GEM) در نزدیکی اهرام جیزه به نمایش گذاشته خواهد شد.

• رژه طلایی فراعنه و انتقال مومیایی‌های سلطنتی (منتقل شده به موزه ملی تمدن مصر - NMEC): در تاریخ 3 آوریل 2021، طی یک مراسم باشکوه با عنوان "رژه طلایی فراعنه"، 22 مومیایی سلطنتی (18 پادشاه و 4 ملکه) از موزه تحریر به خانه جدید خود در موزه ملی تمدن مصر (NMEC) در فسطاط منتقل شدند . این رویداد که به صورت زنده پخش شد، نمایشی از احترام عمیق مصر به تاریخ خود و تلاشی برای احیای صنعت گردشگری بود .

  • فهرست فراعنه برجسته: مومیایی‌ها به ترتیب قدمت تاریخی در رژه حرکت کردند و عمدتاً به دوران پادشاهی نوین تعلق داشتند . این کاروان شامل فراعنه بزرگی مانند سقنن‌رع تائو دوم (قدیمی‌ترین فرعون رژه)، رامسس دوم (رامسس بزرگ)، ستی یکم، حتشپسوت (تنها فرعون زن قدرتمند)، آمنهوتپ اول، دوم و سوم و ملکه‌هایی چون آهموسه-نفرتاری و تیه بود .
  • آماده‌سازی فنی: برای حفاظت از مومیایی‌ها، هر یک در محفظه‌ای استریل و پر شده با گاز نیتروژن قرار گرفت تا از آسیب‌های بیولوژیکی و شیمیایی در امان بماند . این کپسول‌ها بر روی ارابه‌هایی سفارشی با سیستم‌های ضربه‌گیر پیشرفته حمل شدند تا در طول مسیر 7 کیلومتری که به طور کامل بازسازی شده بود، هیچ لرزشی به آن‌ها وارد نشود .
  • اهمیت فرهنگی و ملی: این مراسم باشکوه که با شلیک 21 گلوله توپ آغاز شد، به عنوان نمادی از عظمت تمدن مصر و تلاشی برای تحریک غرور ملی توصیف شد . همچنین این رویداد بخشی از برنامه گسترده دولت برای تقویت صنعت گردشگری بود که پس از ناآرامی‌های سیاسی و همه‌گیری کرونا دچار رکود شده بود .

شاهکارهای ماندگار در موزه تحریر

علی‌رغم انتقالات، موزه تحریر همچنان خانه برخی از نمادین‌ترین و حیاتی‌ترین قطعات تاریخ مصر باستان است .

• لوح نارمر: اولین سند تاریخی جهاناین لوح که قدمت آن به حدود 3100 پیش از میلاد می‌رسد، به عنوان «نخستین سند تاریخی مکتوب در جهان» شناخته می‌شود . اهمیت آن در این است که پیروزی پادشاه نارمر و یکپارچه‌سازی مصر علیا و سفلی را به تصویر می‌کشد؛ رویدادی که سرآغاز تاریخ پادشاهی متمرکز در مصر بود . این اثر حاوی یکی از نخستین نمونه‌های خط هیروگلیف است و شیوه نمایش پیکره انسان در آن، یک قانون هنری را پایه‌گذاری کرد که برای سه هزار سال در هنر مصر تثبیت شد .

• مجسمه‌های زوج راهوتپ و نوفرت: اوج هنر پادشاهی کهناین دو مجسمه رنگی از جنس سنگ آهک که شاهزاده «راهوتپ» (پسر فرعون سنفرو) و همسرش «نوفرت» را به تصویر می‌کشند، از شاهکارهای دودمان چهارم (حدود 2610-2590 پیش از میلاد) هستند . این تندیس‌ها به دلیل حفظ استثنایی رنگ‌های زنده و جزئیات خیره‌کننده پس از 4500 سال شهرت دارند . استفاده از کریستال کوارتز برای چشم‌ها به آن‌ها حالتی بسیار طبیعی و زنده بخشیده است . این زوج همچنین قرارداد هنری رایج برای تمایز جنسیتی از طریق رنگ پوست (قهوه‌ای مایل به قرمز برای مرد و کرم روشن برای زن) را به وضوح نشان می‌دهند .

• گنجینه‌های تانیس: شکوه پنهان فراعنهاین مجموعه که در سال 1939 توسط «پی‌یر مونته» در شهر «تانیس» کشف شد، شامل آرامگاه‌های کاملاً دست‌نخورده سه فرعون از دودمان‌های بیست و یکم و بیست و دوم است و اهمیت آن با کشف مقبره توت‌عنخ‌آمون مقایسه می‌شود . این گنجینه ثروت و هنر دوره‌ای را به نمایش می‌گذارد که اغلب به اشتباه «دوره افول» نامیده می‌شود .

  • آثار شاخص: علاوه بر تابوت نقره‌ای پسوسنس اول که به دلیل کمیاب بودن نقره در مصر باستان بسیار ارزشمند بود، این مجموعه شامل ماسک طلایی پسوسنس اول، تابوت نقره‌ای شاهین‌شکل شوشنق دوم، ماسک طلایی ژنرال "وندجبائوندجد" و مجموعه‌ای حیرت‌انگیز از جواهرات (مانند یک گردنبند 8 کیلوگرمی طلا) و ظروف طلا و نقره است .
  • اهمیت تاریخی: کشف این آرامگاه‌های بکر نشان داد که حاکمان «دوره میانی سوم» در پایتخت شمالی خود، تانیس، همچنان از قدرت و ثروت عظیمی برخوردار بودند و این تصور که آن دوره صرفاً عصر فقر و ضعف سیاسی بوده را به چالش می‌کشد . کیفیت بالای آثار هنری نیز نشان می‌دهد که مهارت هنرمندان در این دوره افول نکرده بود . این مجموعه منبعی بی‌نظیر برای مطالعه آیین‌های تدفین و ساختار قدرت در آن زمان است .

• مجسمه‌های نمادین سازندگان اهراممجسمه‌سازی در دوره پادشاهی کهن (حدود 2686-2181 پیش از میلاد) با هدف جاودانگی و تضمین حیات پس از مرگ برای «کا» (روح) متوفی انجام می‌شد .

  • تک‌نگاره خوفو: تنها مجسمه سه‌بعدی قطعی از فرعون خوفو (خئوپس)، یک تندیس بسیار کوچک از جنس عاج فیل به ارتفاع حدود 7.5 سانتی‌متر است .
  • خفرع نشسته: یکی از شاهکارهای هنر پادشاهی کهن، مجسمه نمادین خفرع (خفرن) از سنگ سخت دیوریت است که فرعون را تحت حفاظت شاهین «هوروس» نشان می‌دهد .
  • تریادها و دیادهای منکورع: از فرعون منکورع (میکرینوس)، چندین مجسمه گروهی برجسته به جای مانده که پیوند او با خدایان و تسلطش بر سرزمین را نشان می‌دهد .

چیدمان و سازماندهی آثار

موزه مصر در میدان تحریر در دو طبقه و بر اساس ترکیبی از ترتیب زمانی و موضوعی سازماندهی شده است .

• طبقه همکف: این طبقه به آثار سنگین و بزرگ‌مقیاس سنگی مانند مجسمه‌ها، تابوت‌های سنگی (سارکوفاگ) و عناصر معماری اختصاص دارد . چیدمان آثار به صورت زمانی و در جهت حرکت عقربه‌های ساعت است .
• طبقه اول: این طبقه میزبان آثار کوچک‌تر اما بسیار ارزشمند مانند پاپیروس‌ها، سکه‌ها، منسوجات و تابوت‌های چوبی است . این تقسیم‌بندی (آثار سنگین در پایین و آثار سبک‌تر در بالا) به یک الگوی استاندارد در طراحی موزه‌ها تبدیل شد .

عصر جدید موزه تحریر: طرح بازآفرینی هویت

با انتقال آثار شاخص، موزه تحریر در آستانه یک تحول بزرگ برای بازتعریف نقش آینده خود قرار گرفته است .

طرح جامع توسعه و همکاری بین‌المللی

پروژه‌ای بزرگ با عنوان «دگرگون‌سازی موزه مصر در قاهره» با هزینه 3.1 میلیون یورویی و با حمایت مالی اتحادیه اروپا آغاز شده است . این طرح با همکاری کنسرسیومی متشکل از پنج موزه برجسته اروپایی (موزه لوور، موزه بریتانیا، موزه مصرشناسی برلین، موزه تورین و موزه ملی آثار باستانی لیدن) در حال اجراست .

اهداف و تغییرات کلیدی

این پروژه که از سال 2019 آغاز شده، اهداف زیر را دنبال می‌کند:

• هویت جدید به عنوان مرکز پژوهشی: موزه تحریر به «مرکز پژوهش‌های باستان‌شناسی و حفاظت از میراث» تبدیل خواهد شد .
• بازنگری در سناریوی نمایش: این پروژه شامل بازطراحی کامل 18 گالری است تا آثار با رویکردی نوین به نمایش درآیند .
• نمایش برجسته گنجینه‌های تانیس: با خالی شدن فضای اختصاص‌یافته به مجموعه توت‌عنخ‌آمون، گنجینه‌های تانیس به عنوان یکی از جاذبه‌های اصلی و مرکزی موزه با شکوه بیشتری در معرض دید عموم قرار خواهند گرفت .
• ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو: یکی از اهداف بلندمدت این پروژه، ارتقای موزه برای قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی یونسکو است .
• به‌روزرسانی زیرساخت‌ها: طرح بازسازی شامل نوسازی کلی ساختمان، بهبود سیستم‌های نورپردازی و امنیتی، و مرمت ویترین‌های قدیمی است .

موزه در بحران: انقلاب 2011 و حفاظت از میراث ملی

در جریان ناآرامی‌ها و انقلاب 25 ژانویه 2011 مصر، موزه مصر به دلیل موقعیت مکانی خود در کانون اعتراضات میدان تحریر، با خطرات جدی روبرو شد .

• ورود غیرقانونی و تخریب: در تاریخ 28 ژانویه 2011، گروهی از غارتگران با شکستن شیشه‌های سقف وارد موزه شدند، 13 ویترین را شکستند و حدود 70 اثر را تخریب کردند .
• آثار مسروقه و آسیب‌دیده: گزارش‌ها حاکی از سرقت حدود 63 قلم شیء بود، از جمله مجسمه چوبی و طلاکاری‌شده توت‌عنخ‌آمون و تندیسی از اخناتون . خوشبختانه، بسیاری از این آثار به مجموعه بازگردانده و مرمت شدند .
• تلاش‌های مردمی برای حفاظت: در یکی از الهام‌بخش‌ترین لحظات انقلاب، شهروندان معترض با تشکیل یک زنجیره انسانی در اطراف موزه، مانع از غارت و تخریب بیشتر آن شدند . این حرکت خودجوش نقش حیاتی در حفاظت از این گنجینه ملی ایفا کرد .

اطلاعات بازدید

• مکان: میدان تحریر، مرکز شهر قاهره.
• زمان بازدید: مدت زمان پیشنهادی برای بازدید از بخش‌های اصلی موزه بین 3 تا 4 ساعت است.
• دسترسی: به دلیل موقعیت مرکزی، دسترسی به موزه از طریق وسایل حمل و نقل عمومی مانند مترو و اتوبوس و همچنین تاکسی به راحتی امکان‌پذیر است.

خلاصه

موزه مصریات قاهره، واقع در میدان تحریر که در 15 نوامبر 1902 افتتاح شد، یک بنای تاریخی مهم و گنجینه‌ای از تمدن مصر باستان است . این موزه که با معماری نئوکلاسیک توسط مارسل دورنون طراحی شده، دارای جزئیات نمادین مانند مجسمه‌های مصر علیا و سفلی در ورودی و یک آتریوم مرکزی باشکوه است . برای دهه‌ها، این موزه میزبان آثاری چون مجموعه توت‌عنخ‌آمون و مومیایی‌های سلطنتی بود . با افتتاح موزه‌های جدید، مجموعه توت‌عنخ‌آمون به موزه بزرگ مصر (GEM) و 22 مومیایی سلطنتی طی رویداد باشکوه "رژه طلایی فراعنه" در سال 2021 به موزه ملی تمدن مصر (NMEC) منتقل شده‌اند . با این حال، موزه تحریر همچنان میزبان شاهکارهای بی‌بدیلی مانند لوح نارمر، مجسمه‌های راهوتپ و نوفرت، گنجینه‌های دست‌نخورده تانیس (شامل تابوت نقره‌ای پسوسنس اول و ماسک‌های طلایی متعدد) و مجسمه‌های نمادین سازندگان اهرام از جمله تندیس عاجی خوفو و مجسمه دیوریت خفرع است . در جریان انقلاب 2011، موزه با خطر غارت مواجه شد اما با تلاش شهروندان محافظت گردید . در حال حاضر، این موزه در حال اجرای یک پروژه بازسازی بزرگ با همکاری اتحادیه اروپا است تا هویت خود را به عنوان یک مرکز پژوهشی بازتعریف کرده، گنجینه تانیس را به عنوان جاذبه اصلی خود برجسته سازد و برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو آماده شود .