موزه قبطی قاهره، گنجینه میراث مسیحیان مصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و تأسیس

ایده تأسیس موزه قبطی در سال 1908 میلادی توسط مرقس سمیکه پاشا (1864-1944)، یکی از شخصیت‌های برجسته و فرهنگ‌دوست قبطی، مطرح شد . هدف اصلی او از این اقدام، گردآوری و محافظت از آثار و اشیاء باستانی قبطی بود که در آن زمان در معرض نابودی و فراموشی قرار داشتند . موزه به طور رسمی در تاریخ 14 مارس 1910 افتتاح گردید .

نقش حیاتی پاپ کریلوس پنجم و کلیسای ارتدکس قبطی

تأسیس این موزه بدون حمایت همه‌جانبه کلیسای ارتدکس قبطی و پاتریارک وقت، پاپ کریلوس پنجم، امکان‌پذیر نبود . نقش کلیسا در این فرآیند چندوجهی و حیاتی بود:

• اهدای زمین: مهم‌ترین حمایت، اهدای زمینی به مساحت 8000 متر مربع توسط کلیسای ارتدکس قبطی بود . این زمین که تحت نظارت پاپ کریلوس پنجم قرار داشت، در ابتدا برای ساخت یک کلیسا در نظر گرفته شده بود .
• حمایت معنوی و صدور مجوز: مرقس سمیکه پاشا برای پیشبرد پروژه، موافقت پاپ را جلب کرد . پاپ با صدور مجوز و استفاده از اعتبار خود، راه را برای جمع‌آوری آثار از کلیساها و صومعه‌های مختلف هموار ساخت .
• اهدای هسته اولیه مجموعه: در خاطرات سمیکه پاشا آمده است که او پاپ را متقاعد کرد تا به جای ذوب کردن ظروف و روکش‌های نقره‌ای قدیمی انجیل‌ها، آن‌ها را به عنوان هسته اولیه مجموعه موزه حفظ کند . پاپ نیز تعدادی از این عتیقه‌جات کلیسایی را به موزه اهدا کرد .
• تشویق به مشارکت عمومی: حمایت قاطع پاپ، جامعه قبطی را تشویق کرد تا با سخاوت، اشیاء گران‌بهایی مانند لباس‌های آیینی، شمایل‌ها (آیکون‌ها) و نقاشی‌های دیواری را به موزه اهدا کنند .

روند دولتی شدن و توسعه موزه

موزه قبطی در ابتدا تحت مالکیت و مدیریت پاتریارکی قبطی قرار داشت . اما برای تثبیت جایگاه ملی و بهره‌مندی از منابع دولتی، فرآیند انتقال آن به دولت مصر آغاز شد.

• انتقال به دولت: در سال 1931، موزه به یک نهاد دولتی تبدیل شد و تحت نظارت "اداره آثار باستانی مصر" (Department of Antiquities) قرار گرفت . این انتقال طی توافقی میان پاپ یوآنس نوزدهم (جانشین پاپ کریلوس) و دولت مصر صورت گرفت و ویژگی ملی موزه را تثبیت کرد .
• توسعه مجموعه: در پی این واگذاری، در سال 1939، دولت مصر تصمیم گرفت تمام آثار باستانی مسیحی را که در موزه مصر نگهداری می‌شد، به موزه قبطی منتقل کند . این اقدام به تمرکز و یکپارچگی میراث قبطی در یک مکان تخصصی کمک شایانی کرد .
• گسترش فیزیکی: بودجه دولتی برای ساخت یک بال جدید تأمین شد که در سال 1947 افتتاح گردید .

موقعیت و معماری: تلاقی سه تمدن

موزه قبطی در قلب منطقه تاریخی قاهره قبطی (فسطاط) و در میان دیوارهای قلعه رومی بابلیون واقع شده است . این موزه با باغ‌هایی سرسبز، حیاط‌ها و شش کلیسای باستانی قبطی، از جمله کلیسای معلق و کلیسای ابو سرجه، احاطه شده که بازدید از آن را به تجربه‌ای فرهنگی عمیق‌تر تبدیل می‌کند .

معماری خود ساختمان موزه نیز یکی از جاذبه‌های آن است. این بنا خود یک اثر هنری است که در آن عناصر معماری قبطی، اسلامی و یونانی-رومی به شکلی هماهنگ در هم تنیده‌اند . این تلفیق هنری، نمادی از هم‌زیستی تاریخی و فرهنگی عمیق در مصر است .

• فضای داخلی: شاهکار چوب و نور: تأثیر هنر اسلامی در فضای داخلی موزه، به ویژه در بال قدیمی آن، بسیار برجسته است .
  • پنجره‌های مشبک (مشربیه): استفاده از پرده‌های مشبک چوبی یا "مشربیه"، یکی از بارزترین ویژگی‌های معماری اسلامی است که در موزه قبطی به وفور یافت می‌شود . این پنجره‌ها علاوه بر ایجاد بازی نور و سایه و زیبایی بصری، به حفظ حریم خصوصی و تهویه طبیعی هوای داخل کمک می‌کنند که نمونه‌ای آشکار از انطباق عناصر معماری اسلامی در یک فضای قبطی است .
  • درهای منبت‌کاری شده و سقف‌ها: بال قدیمی موزه، مجموعه‌ای غنی از اثاثیه چوبی شامل درهای منبت‌کاری شده و پانل‌های چوبی سقف را در خود جای داده است . این آثار که از کلیساها و خانه‌های قدیمی قبطی جمع‌آوری شده‌اند، با کنده‌کاری‌های دقیق و نقوش پیچیده، اوج هنر درودگری قبطی و تأثیرپذیری آن از هنر اسلامی را نشان می‌دهند . یکی از نمونه‌های شاخص، صفحه محراب کلیسای سنت باربارا از چوب چنار است که با پیکره‌های انسانی و حیوانی در پس‌زمینه‌ای از شاخ و برگ به سبک دوره فاطمی (قرن 11-12) تزئین شده است .

سفر روایی در تالارهای موزه: سازماندهی و ساختار

موزه قبطی با در اختیار داشتن حدود 16,000 تا 20,000 اثر تاریخی که از این میان 1,200 اثر برجسته در معرض دید عموم قرار دارد، بازدیدکننده را به یک سفر زمانی از قرن اول میلادی تا عصر اسلامی هدایت می‌کند . آثار موزه به صورت موضوعی و به ترتیب زمانی در 12 بخش و در دو بال قدیمی و جدید سازماندهی شده‌اند تا بازدیدکننده را در یک سفر تاریخی منسجم هدایت کنند .

• بال قدیمی و جدید؛ روایتی در دو بخش:
  • بال قدیمی عمدتاً میزبان شاهکارهای چوبی است. آثاری چون درهای منبت‌کاری شده، پرده‌های مشربیه و اثاثیه کلیساها در این بخش قرار دارند .
  • بال جدید که در سال 1944 تکمیل و در 1947 افتتاح شد، مجموعه‌هایی از دوران اوج هنر قبطی تا آغاز دوره اسلامی را به نمایش می‌گذارد .
• گذار از پاگانیسم به مسیحیت: سفر از تالارهایی آغاز می‌شود که هنر دوران یونانی-رومی و تأثیرات هنر مصر باستان و هلنیستی بر هنر نوظهور مسیحی را به وضوح نشان می‌دهند . استل‌های (سنگ‌مزارهای) کشف‌شده از "کوم ابو بیلو" که در آن‌ها نمادهای فراعنه مانند شاهین هوروس در کنار نمادهای مسیحی اولیه چون صلیب و پرنده دیده می‌شود، گواهی بر این دوره گذار هستند .
• تعامل با هنر اسلامی: با پیشروی در سالن‌ها، بازدیدکنندگان مشاهده می‌کنند که چگونه سبک‌ها و نقوش هنری، از جمله طرح‌های هندسی و نقوش گیاهی مانند برگ انگور، از میراث هلنیستی و قبطی به هنر اسلامی در مصر منتقل شده است . برای مثال، اعتقاد بر این است که طاقچه نماز در حجره راهبان مسیحی، الهام‌بخش شکل محراب در مساجد مصری بوده است .

این چیدمان هوشمندانه، موزه را به حلقه‌ای حیاتی تبدیل کرده است که هنر مصر باستان را به هنر دوره اسلامی متصل می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ قبطی تحت تأثیر سنت‌های مصری، یونانی-رومی، بیزانسی و اسلامی شکل گرفته و بر آن‌ها تأثیر گذاشته است .

گنجینه‌ای بی‌نظیر از هنر و تاریخ قبطی

مجموعه عظیم موزه نشان‌دهنده تلفیق سنت‌های هنری مصر باستان، یونانی-رومی، بیزانسی و اسلامی است .

نسخه‌های خطی: رازهای نهفته در پاپیروس و پوست

کتابخانه موزه با حدود 6000 تا 7000 نسخه خطی، یکی از مراکز مهم مطالعات قبطی‌شناسی در جهان است . دسترسی به این گنجینه‌ها تنها برای پژوهشگران متخصص امکان‌پذیر است .

• کتابخانه نجع حمادی: این مجموعه که در سال 1945 کشف شد، شامل 12 طومار پاپیروس به زبان قبطی است که در یک کوزه سفالی پنهان شده بودند . این طومارها حاوی 52 متن گنوسی (عرفانی) مربوط به قرون سوم و چهارم میلادی هستند . این مجموعه شامل اناجیل اپوکریفایی مانند «انجیل توماس»، «انجیل فیلیپ» و «انجیل مصریان» است .
• کتاب مزامیر داوود (زبور داوود): این نسخه خطی منحصربه‌فرد، قدیمی‌ترین کتاب مزامیر به زبان قبطی است که به طور کامل باقی مانده و قدمت آن به قرن چهارم یا پنجم میلادی می‌رسد . این کتاب که بر روی پوست آهو نوشته شده، در یک گورستان مسیحی زیر سر یک دختربچه متوفی پیدا شد . این نسخه شامل 151 مزمور است و یکی از گران‌بهاترین گنجینه‌های موزه شناخته می‌شود .

منسوجات: روایتی رنگارنگ از زندگی و باورها

مجموعه غنی منسوجات موزه، به دلیل رسم تدفین مردگان همراه با لباس‌ها و خشکی آب و هوای مصر، به طرز شگفت‌انگیزی سالم باقی مانده‌اند .

• تکنیک‌ها و مواد اولیه: قبطیان در هنر نساجی بسیار ماهر بودند . ماده اصلی مورد استفاده آن‌ها کتان بود و برای نقوش رنگارنگ از پشم استفاده می‌کردند . متداول‌ترین روش بافت، نوعی گلیم‌بافی (Tapestry) بود .
• نقوش و نمادها: تزئینات روی لباس‌ها شامل نقوش مسیحی (صلیب، ماهی)، اساطیری (دیونیسوس) و تأثیرات خارجی مانند هنر ساسانی (شیردال و طاووس) است .

سنگ‌نگاره‌ها و کتیبه‌های تدفین: پلی میان دو جهان

این آثار، گذار تدریجی از نمادگرایی فراعنه و هنر هلنیستی به هنر مسیحی را به تصویر می‌کشند .

• گذار از عنخ به صلیب: یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها، تحول نماد باستانی «عنخ» (کلید زندگی) به «صلیب قبطی» است .
• تغییر در باورهای تدفین: سنگ‌نگاره‌های قبطی با نمایش صلیب و نماد ماهی، تمرکز را از حفظ جسم به سوی رستگاری روح معطوف می‌کنند .

شمایل‌ها و نقاشی‌های دیواری: پنجره‌ای به سوی ملکوت

هنر شمایل‌نگاری قبطی ریشه در سنت چهره‌نگاری فایوم دارد . ویژگی‌های بارز این شمایل‌ها مانند چشمان درشت و نافذ، گوش‌های بزرگ و دهان کوچک، بر نمایش جنبه روحانی شخصیت‌ها تأکید دارد . موزه میزبان نقاشی‌های دیواری ارزشمندی از صومعه‌های باویط و سقاره است .

آثار فلزی و عاج: تلاقی هنر و آیین

این مجموعه شامل عودسوزها، صلیب‌های دستی و راهپیمایی، شانه‌های آیینی و جعبه‌های کنده‌کاری شده از عاج است که مهارت صنعتگران قبطی را نشان می‌دهد .

پروژه بزرگ بازسازی و حفاظت از گنجینه‌ها

موزه قبطی چندین مرحله بازسازی را پشت سر گذاشته است. پس از مرمت‌های اساسی در سال‌های 1983-1984 و تقویت پایه‌ها بین 1986-1988 که به بقای آن در زلزله 1992 کمک کرد، پروژه بزرگ دیگری بین سال‌های 2005 تا 2006 اجرا شد . این پروژه با هدف مدرن‌سازی زیرساخت‌ها و نمایش بهتر هنر قبطی صورت گرفت و موزه در تاریخ 26 ژوئن 2006 مجدداً افتتاح شد . اقدامات شامل تقویت ساختاری، نصب سیستم‌های پیشرفته تهویه و کنترل رطوبت، و مدرن‌سازی سیستم روشنایی بود .

تکنیک‌های حفاظت و مرمت

حفاظت از آثار آسیب‌پذیری چون منسوجات و پاپیروس‌ها از اولویت‌های اصلی موزه است .

• مرمت منسوجات: متخصصان از تکنیک‌های پیشرفته‌ای استفاده می‌کنند :
  1. بررسی اولیه: با استفاده از میکروسکوپ‌های نوری و الکترونی، نوع الیاف و میزان آسیب‌دیدگی بررسی می‌شود .
  2. تحلیل رنگ: با روش تحلیل مادون قرمز (FTIR)، نوع رنگ‌ها شناسایی می‌گردد .
  3. پاک‌سازی: شامل پاک‌سازی مکانیکی با برس‌های نرم و پاک‌سازی مرطوب با آب مقطر و مواد شوینده ملایم است .
  4. درمان و استحکام‌بخشی: الیاف خشک رطوبت‌دهی شده، با قارچ‌کش‌های ایمن ضدعفونی و در نهایت روی یک پارچه نگهدارنده کتان محکم می‌شوند . گاهی از نانو پلیمرها برای تقویت و محافظت همزمان استفاده می‌شود .
• حفاظت از پاپیروس‌ها: این آثار به دلیل ماهیت سلولزی خود به شدت آسیب‌پذیرند . آن‌ها در ویترین‌ها و سالن‌هایی با شرایط آب و هوایی کاملاً کنترل‌شده (دما و رطوبت ثابت)، نور بسیار کم و شیشه‌های ضد UV نگهداری می‌شوند .

اطلاعات و قوانین بازدید

• موقعیت: خیابان مار جرجس، منطقه قاهره قبطی، قاهره، مصر.
• دسترسی: به راحتی از طریق متروی قاهره (ایستگاه مار جرجس) قابل دسترسی است.
• زمان بازدید: برای بازدید کامل از موزه، بین یک تا دو ساعت زمان توصیه می‌شود .
• قوانین عکاسی:
  • بر اساس مقررات سال 2022، عکاسی و فیلم‌برداری برای استفاده شخصی و غیرتجاری در تمام موزه‌ها و محوطه‌های باستانی مصر رایگان است .
  • استفاده از فلاش دوربین در فضاهای داخلی اکیداً ممنوع است، زیرا نور شدید آن آسیب غیرقابل جبرانی به رنگدانه‌ها و الیاف ظریف آثار وارد می‌کند .
  • استفاده از تجهیزات حرفه‌ای مانند سه‌پایه و تجهیزات نورپردازی نیازمند دریافت مجوز قبلی است .
• سایر قوانین:
  • دست زدن به اشیاء و ویترین‌ها ممنوع است .
  • خوردن و آشامیدن در تالارها (به جز بطری آب کوچک) مجاز نیست .
  • حفظ سکوت و آرامش الزامی است .
  • کیف‌های بزرگ و کوله‌پشتی‌ها باید به اتاق امانات (cloakroom) تحویل داده شوند .

خلاصه

موزه قبطی قاهره، که ایده تأسیس آن در سال 1908 توسط مرقس سمیکه پاشا مطرح و در سال 1910 رسماً افتتاح شد، بزرگترین گنجینه هنر و تاریخ مسیحیان مصر (قبطی‌ها) در جهان است . این موزه با حمایت حیاتی پاپ کریلوس پنجم و کلیسای ارتدکس قبطی، که زمین موزه را اهدا کردند، بنیان نهاده شد . موزه در سال 1931 به یک نهاد دولتی تبدیل شد و در سال 1939 آثار مسیحی از موزه مصر به این مکان منتقل گردید . این موزه با در اختیار داشتن حدود 16,000 تا 20,000 اثر که در 12 بخش به ترتیب زمانی چیده شده‌اند، به عنوان پلی میان دوران فراعنه و عصر اسلامی، شکاف تاریخی مهمی را پر می‌کند . معماری موزه تلفیقی هنرمندانه از عناصر قبطی، اسلامی (مانند مشربیه) و یونانی-رومی است . گنجینه‌های آن شامل مجموعه‌های جهانی مانند کتابخانه نجع حمادی (متون گنوسی) و کتاب مزامیر داوود (قدیمی‌ترین نسخه کامل قبطی) است . پس از یک پروژه بازسازی بزرگ، موزه در سال 2006 با زیرساخت‌های مدرن بازگشایی شد و از تکنیک‌های پیشرفته‌ای برای مرمت آثار آسیب‌پذیر مانند منسوجات و پاپیروس‌ها استفاده می‌کند . بازدیدکنندگان می‌توانند طبق قوانین جدید (از سال 2022) به صورت رایگان (بدون فلاش) عکاسی کنند . این موزه نه تنها یک جاذبه گردشگری، بلکه یک مرکز حیاتی برای حفظ هویت فرهنگی قبطیان و مطالعه یکی از دوره‌های کلیدی تمدن مصر به شمار می‌رود .