مجسمه ابوالهول (اسفینکس): از اسطوره یونان تا نگهبان جیزه مصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: ابوالهول بزرگ جیزه، نگهبان اسرارآمیز مصر

مجسمه بزرگ ابوالهول در جیزه یکی از نمادین‌ترین و اسرارآمیزترین بناهای تاریخی جهان است . این تندیس غول‌پیکر با بدنی از شیر و سری انسانی، هزاران سال است که همچون نگهبانی ابدی، در کنار اهرام ثلاثه مصر، چشم به افق دوخته و ذهن باستان‌شناسان، مورخان و گردشگران را به خود مشغول کرده است.

موقعیت و مشخصات کلی

ابوالهول در فلات جیزه، در کرانه غربی رود نیل و در نزدیکی شهر قاهره واقع شده است . این مجسمه بخشی از مجموعه گورستان باستانی شهر ممفیس، پایتخت مصر در دوران پادشاهی کهن، به شمار می‌رود. جهت‌گیری آن به سمت شرق و طلوع خورشید است که ارتباطی نمادین با خدای خورشید داشته است .

ابعاد و ساختار:

• طول: حدود 73 متر از پنجه تا دم .
• ارتفاع: تقریباً 20 تا 22 متر از پایه تا بالای سر .
• عرض: پهنای بدن آن حدود 6 متر و عرض صورت نزدیک به 4 متر است.
• جنس: این تندیس از یک توده سنگ آهک یکپارچه که در همان محل قرار داشته، تراشیده شده است .

تاریخچه و فرآیند ساخت: معمای سازنده و نبوغ مهندسی

اگرچه نظریه غالب، ساخت ابوالهول را به فرعون خفرع نسبت می‌دهد، اما فقدان هرگونه کتیبه یا متن معاصر که این ادعا را مستقیماً تأیید کند، راه را برای نظریه‌های جایگزین باز گذاشته است .

1. نظریه غالب: ساخت توسط خفرعبیشتر مصرشناسان ساخت ابوالهول را به فرعون خفرع (Khafre)، فرمانروای دودمان چهارم (حدود 2558 تا 2532 پیش از میلاد) نسبت می‌دهند . دلایل اصلی این نظریه عبارتند از:

• موقعیت مکانی: ابوالهول در نزدیکی هرم دوم جیزه که متعلق به خفرع است، قرار دارد .
• شباهت چهره: چهره ابوالهول شباهت‌های سبکی زیادی با مجسمه‌های شناخته‌شده از فرعون خفرع دارد .
• شواهد متنی: کتیبه‌ای که بعدها توسط فرعون تحوتموس چهارم بین پنجه‌های مجسمه قرار گرفت، به نامی اشاره می‌کند که به "خفرع" تعبیر شده است.

2. نظریه‌های جایگزین

• ساخت توسط خوفو: یکی از قوی‌ترین نظریه‌های جایگزین، ساخت ابوالهول را به خوفو، پدر خفرع و سازنده هرم بزرگ، نسبت می‌دهد .
• ساخت توسط جدفرع: نظریه دیگری، جدفرع، پسر دیگر خوفو و برادر خفرع، را به عنوان سازنده احتمالی معرفی می‌کند .
• فرضیه قدمت بسیار بیشتر (فرسایش آبی): یک نظریه رادیکال که توسط محققانی چون جان آنتونی وست و رابرت شاک مطرح شده، قدمت ابوالهول را به 7000 تا 10000 سال پیش از میلاد بازمی‌گرداند . این فرضیه توسط جریان اصلی مصرشناسی پذیرفته نشده است .

تکنیک ساخت، ابزارها و چالش‌های مهندسی

ساخت ابوالهول، بزرگترین مجسمه یکپارچه جهان، گواهی بر نبوغ مهندسی مصریان باستان در حدود 4500 سال پیش است .

1. فرآیند حجاری: از یاردانگ طبیعی تا شاهکار انسانیبرخلاف بناهایی که از قطعات سنگ ساخته شده‌اند، ابوالهول مستقیماً از یک توده سنگ آهک طبیعی در فلات جیزه حجاری شده است . کارگران ابتدا با حفر یک خندق نعل اسبی شکل، توده سنگی عظیم را از بستر صخره‌ای اطراف جدا کردند . سنگ‌های استخراج شده از این خندق، برای ساخت معابد مجاور، از جمله معبد ابوالهول، استفاده شده است .

یک نظریه جدید که توسط محققان دانشگاه نیویورک (NYU) ارائه شده، بیان می‌کند که شکل اولیه ابوالهول ممکن است یک سازند سنگی طبیعی به نام "یاردانگ" (کلوت) بوده باشد . این نظریه که اولین بار توسط زمین‌شناس، فاروق الباز، مطرح شد، معتقد است فرسایش بادی در طول هزاران سال، یک تپه سنگ آهکی را به شکلی شبیه به یک شیر نشسته درآورده بود .

• شبیه‌سازی آزمایشگاهی: محققان NYU برای آزمودن این فرضیه، تپه‌هایی از خاک رس (با هسته‌های سخت‌تر در داخل برای تقلید از لایه‌های سنگ آهک) ساختند و آن‌ها را در یک تونل آب در معرض جریان سریع قرار دادند تا فرسایش را شبیه‌سازی کنند .
• نتایج: با فرسایش بخش‌های نرم، شکلی شبیه به یک شیر نشسته با سر برافراشته، گردن و پنجه‌های برجسته پدیدار شد .
• نتیجه‌گیری: این مطالعه نشان می‌دهد که مصریان باستان احتمالاً این شکل طبیعی را تشخیص داده و با خلاقیت خود، جزئیات دقیق سر انسانی و بدن شیر را بر روی آن تراشیده‌اند و کار خود را آسان‌تر کرده‌اند . با این حال، برخی باستان‌شناسان به این نظریه انتقاد دارند، زیرا یاردانگ‌ها معمولاً از گل تشکیل می‌شوند، در حالی که ابوالهول از سنگ آهک است .

2. ابزارهای حجاریشواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مصریان باستان از ابزارهای ساده اما کارآمدی مانند چکش‌های دولریت برای شکستن قطعات بزرگ سنگ و اسکنه‌ها و قلم‌های مسی برای کنده‌کاری‌های دقیق‌تر استفاده کرده‌اند .

3. چالش‌های مهندسیبزرگترین چالش، کیفیت متفاوت لایه‌های سنگ آهک بود . سر ابوالهول از یک لایه سنگ سخت‌تر و بادوام‌تر تراشیده شده، در حالی که بدن آن از سنگ آهک نرم‌تر و متخلخل‌تری ساخته شده است . این تفاوت زمین‌شناسی دلیل اصلی فرسایش بسیار بیشتر بدن مجسمه در مقایسه با سر آن است .

4. تکمیل و رنگ‌آمیزیپس از اتمام حجاری، کل سطح مجسمه با لایه‌ای از گچ پوشانده و با رنگ‌های روشنی مانند قرمز، آبی و طلایی رنگ‌آمیزی شده بود . بقایای این رنگ‌ها هنوز در برخی نقاط، به ویژه در اطراف گوش مجسمه، قابل مشاهده است .

نمادشناسی و مجموعه مذهبی ابوالهول

ابوالهول ترکیبی قدرتمند از بدن شیر (نماد قدرت) و سر انسان (نماد خرد فرعون) است . این بنا تنها یک مجسمه منفرد نیست، بلکه بخشی از یک مجموعه مذهبی بزرگ است که با دو معبد مهم در ارتباط بود .

• پرستش به عنوان خدای خورشید: ابوالهول به عنوان تجلی زمینی خدای خورشید، «هورِم آخت» (Hor-em-Akhet) به معنای «هوروس در افق»، پرستش می‌شد . جهت‌گیری آن به سمت طلوع خورشید این ارتباط را تقویت می‌کند .
• معبد ابوالهول (Sphinx Temple): این معبد که دقیقاً در مقابل پنجه‌های مجسمه قرار دارد، با استفاده از سنگ‌های استخراج شده از همان محوطه ساخته شده و مکانی برای پرستش ابوالهول و تقدیم پیشکش‌ها بوده است .
• معبد دره (Valley Temple): این معبد که از طریق یک راهرو به هرم خفرع متصل است، نقطه آغازین آیین‌های تدفین فرعون بود و در آن مراسم تطهیر و آماده‌سازی جسد مومیایی‌شده انجام می‌شد .

این مجموعه به عنوان مرکز برگزاری آیین‌های قربانی، جشنواره‌های عمومی و پرستش خدای خورشید برای تضمین چرخه حیات و سلطنت فرعون عمل می‌کرد .

تاریخچه مرمت و چالش‌های حفاظت

ابوالهول در طول تاریخ طولانی خود، بارها تا شانه‌ها در شن‌های صحرا مدفون شد که همین امر به طور متناقضی به حفظ آن در برابر فرسایش کمک کرده است .

1. اولین مرمت مستند: تحوتموس چهارماولین تلاش مستند برای مرمت به حدود 1400 پیش از میلاد و دوران فرعون تحوتموس چهارم بازمی‌گردد . بر اساس «سنگ‌نبشته رویا» (Dream Stele)، ابوالهول در خواب به شاهزاده جوان وعده داد که اگر شن‌ها را از اطراف بدنش پاک کند، به مقام فرعونی خواهد رسید .

2. مرمت‌ها در دوران رومعلاقه به ابوالهول تا دوران فرمانروایی رومیان بر مصر ادامه یافت و آن‌ها اقداماتی برای مرمت و محافظت از این بنا انجام دادند.

• در دوران امپراتورانی چون مارکوس آئورلیوس و سپتیمیوس سوروس، کف حیاط اطراف مجسمه با سنگفرش پوشانده شد.
• پلکان‌هایی برای دسترسی آسان‌تر زائران به محوطه ساخته شد.
• دیوارهای محافظی برای جلوگیری از پیشروی شن‌های صحرا در اطراف آن بنا گردید.
• کشف مجسمه‌های ابوالهول مربوط به دوران روم، مانند تندیسی از امپراتور کلودیوس به شکل ابوالهول، نشان‌دهنده تداوم اهمیت فرهنگی این نماد است .

3. چالش‌های حفاظت مدرن

• مرمت‌های نادرست: در دهه 1980، استفاده گسترده از سیمان فاجعه‌بار بود و با به دام انداختن رطوبت، روند فرسایش را تسریع کرد .
• فرسایش و آلودگی: بادهای حاوی شن و آلاینده‌های صنعتی قاهره، فرآیند تخریب سنگ آهک را تسریع می‌کنند .
• آب‌های زیرزمینی: افزایش سطح آب‌های زیرزمینی شور، بزرگترین تهدید فعلی است که با نفوذ به پایه متخلخل مجسمه و تبخیر، باعث خرد شدن سنگ می‌شود .

4. جدیدترین روش‌های مرمتیامروزه از رویکردهای علمی مانند استفاده از ملات‌های سازگار با سنگ اصلی، پروژه‌های مهندسی برای مدیریت آب‌های زیرزمینی و پایش مداوم با فناوری‌های غیرمخرب مانند اسکن لیزری و رادار نفوذگر زمین (GPR) استفاده می‌شود .

دیگر رازهای ابوالهول

• بینی گمشده: برخلاف افسانه مشهور، بینی ابوالهول توسط سربازان ناپلئون شکسته نشده است. مورخ قرن پانزدهم، المقریزی، این تخریب را به فردی متعصب به نام محمد صائم‌الدهر در قرن چهاردهم نسبت می‌دهد.
• ریش جدا شده: یک ریش سنگی تشریفاتی بعدها، احتمالاً در دوران تحوتموس چهارم، به آن اضافه شد. قطعاتی از این ریش امروزه در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.
• افسانه تالار اسناد (Hall of Records):
  • منشأ نظریه: این ایده عمدتاً از پیشگویی‌های عارف آمریکایی، ادگار کِیسی، نشأت گرفته که ادعا می‌کرد بازماندگان تمدن گمشده آتلانتیس، کتابخانه‌ای مخفی حاوی دانش بشریت را در زیر پنجه‌های ابوالهول پنهان کرده‌اند .
  • تحقیقات علمی: از دهه 1980، اسکن‌های لرزه‌نگاری و رادار نفوذگر زمین (GPR) توسط تیم‌های ژاپنی و آمریکایی انجام شده است . این تحقیقات وجود حفره‌ها، تونل‌ها و ناهنجاری‌هایی را در زیر و اطراف ابوالهول تأیید کرده‌اند . کاوش‌های مستقیم توسط زاهی حواس نیز به کشف تونل‌هایی منجر شد که به غارهای طبیعی راه دارند .
  • نتیجه‌گیری: با این حال، مصرشناسان برجسته تأکید می‌کنند که هیچ یک از این اسکن‌ها شواهدی مبنی بر وجود یک «تالار اسناد» سازمان‌یافته را نشان نداده‌اند . این حفره‌ها عمدتاً دارای منشأ طبیعی یا مربوط به فعالیت‌های باستانی قبلی (مانند تلاش دزدان گنج) دانسته می‌شوند و دولت مصر نیز کاوش‌های گسترده را محدود کرده است .

اسفینکس در اساطیر یونان، هیولای مرگ و معما

در اساطیر یونان، اسفینکس موجودی کاملاً متفاوت، هیولایی هراس‌انگیز و بدخواه بود که به ویژه با داستان تراژیک شهر "تِبِس" (Thebes) و قهرمان آن "اُدیپ" (Oedipus) گره خورده است.

ویژگی‌های ظاهری و شخصیتی

اسفینکس یونانی موجودی ترکیبی و منحصر به فرد بود :

• سر و سینه زن: برخلاف همتای مصری، دارای سر و سینه یک زن بود .
• بدن شیر: بدنی شبیه به شیر داشت که نماد درندگی بود .
• بال‌های عقاب: بال‌های بزرگی شبیه عقاب داشت که به او قدرت پرواز می‌داد .
• دم مار: برخی روایات برای او دمی با سر مار نیز توصیف کرده‌اند .

او موجودی بی‌رحم و ویرانگر بود که خدایان برای مجازات مردم تبس فرستاده بودند و هرکس را که از پاسخ به معمایش عاجز بود، می‌کشت .

معمای معروف اسفینکس و حل آن توسط ادیپ

اسفینکس بر سر راه ورودی شهر تبس می‌نشست و می‌پرسید: «آن چیست که در بامداد چهار پا، در نیمروز دو پا و در شامگاه سه پا دارد؟» . این نفرین ادامه داشت تا زمانی که "ادیپ" به درستی پاسخ داد: «انسان؛ که در کودکی با چهار دست و پا، در جوانی بر دو پا و در پیری با کمک عصا راه می‌رود.» . پس از شنیدن پاسخ صحیح، اسفینکس شکست‌خورده خود را از صخره به پایین انداخت و نابود شد .

تفاوت‌های بنیادین ابوالهول مصری و اسفینکس یونانی

اگرچه هر دو موجود ترکیبی از انسان و شیر هستند، اما تفاوت‌های آن‌ها بسیار عمیق‌تر از شباهت‌هایشان است .

خلاصه

مجسمه ابوالهول بزرگ جیزه و اسفینکس اساطیر یونان، دو مفهوم کاملاً متمایز هستند که تنها در نام و ترکیب کلی (انسان و شیر) اشتراک دارند.

• ابوالهول مصر: یک تندیس سنگی غول‌پیکر و واقعی با قدمت بیش از 4500 سال است که در جیزه قرار دارد . ساخت آن عموماً به فرعون خفرع نسبت داده می‌شود . تحقیقات جدید نشان می‌دهد که شکل اولیه آن ممکن است یک سازند سنگی طبیعی به نام "یاردانگ" (کلوت) بوده باشد که بر اثر فرسایش باد به شکل شیر درآمده و سپس توسط مصریان باستان تکمیل شده است . این بنا بخشی از یک مجموعه مذهبی بزرگ شامل معبد ابوالهول و معبد دره بود و به عنوان تجلی خدای خورشید، «هورِم آخت»، پرستش می‌شد . تاریخچه این بنا مملو از دوره‌های مرمت است؛ از اولین پاکسازی مستند توسط تحوتموس چهارم تا مرمت‌های دوران روم که شامل سنگفرش کردن محوطه و ساخت پلکان بود. یکی از اسرارآمیزترین جنبه‌های آن، نظریه وجود «تالار اسناد» مخفی در زیر آن است که توسط عارف، ادگار کِیسی، مطرح شد . اگرچه اسکن‌های علمی وجود حفره‌ها و تونل‌هایی را تأیید کرده‌اند، اما مصرشناسان معتقدند این‌ها سازه‌های طبیعی یا حاصل حفاری‌های باستانی هستند و هیچ مدرکی دال بر وجود کتابخانه‌ای مخفی یافت نشده است . امروزه این بنا با تهدیدهای جدی مانند بالا آمدن آب‌های زیرزمینی و آلودگی روبروست و تلاش‌های حفاظتی مدرن برای حفظ آن ادامه دارد .

• اسفینکس یونان: یک موجود افسانه‌ای و هیولایی مؤنث، بالدار و بدخواه در اساطیر است . او نماد مرگ و ویرانی بود که با طرح معمایی مرگبار، انسان‌ها را به چالش می‌کشید تا اینکه توسط ادیپ شکست خورد .

در نتیجه، ابوالهول یک شاهکار مهندسی و معمای تاریخی است که بحث بر سر منشأ، کاربرد و اسرار آن همچنان ادامه دارد، در حالی که اسفینکس یونانی یک شخصیت کلیدی در یک تراژدی ادبی و نمادی از آزمون‌های مرگبار و هوش انسانی است.