مسجد و مدرسه سلطان حسن: شاهکار معماری مملوکی در کشاکش قدرت و علم - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه: سلطانی در آشوب و انگیزه‌های ساخت یک بنای ماندگار

ساخت این مجموعه عظیم در دوره‌ای پر از تلاطم‌های سیاسی و پیامدهای ویرانگر طاعون سیاه صورت گرفت که جاه‌طلبی بنیان‌گذار آن را بیش از پیش نمایان می‌کند .

زندگی پرفراز و نشیب سلطان الناصر حسن

الناصر بدرالدین حسن، پسر سلطان الناصر محمد بن قلاوون، دو دوره سلطنت پرآشوب را تجربه کرد . او نخستین بار در سال 1347 میلادی (748 هجری) در 13 سالگی به تخت نشست، اما قدرت واقعی در دست امرای قدرتمند مملوک بود و او با تحقیر و محدودیت‌های مالی شدید مواجه بود . پس از سه سال، او در سال 1351 از سلطنت خلع و به مدت سه سال در قلعه زندانی شد؛ دورانی که گفته می‌شود به مطالعه و تحصیل گذراند . بازگشت او به قدرت در سال 1354، سرآغاز دوره‌ای جدید بود . سلطان حسن که اکنون مردی جوان و باتجربه بود، مصمم بود تا قدرت واقعی را به دست گیرد و استقلال خود را از امرای زیاده‌خواه تثبیت کند . ساخت مجموعه عظیم مسجد-مدرسه در سال 1356 میلادی (757 هجری) دقیقاً در همین بستر سیاسی آغاز شد و تا سال 1363 (764 هجری) ادامه یافت .

انگیزه‌های شخصی و سیاسی

انگیزه‌های سلطان حسن برای ساخت این بنای پرهزینه، که روزانه 20 تا 30 هزار درهم هزینه در برداشت، ترکیبی از عوامل سیاسی، شخصی و دینی بود :

• نمایش قدرت و رقابت با امرا: ساخت یک مجموعه معماری بی‌نظیر، راهی برای به نمایش گذاشتن قدرت و ثروت سلطان در برابر امرای رقیبی بود که زمانی او را تحقیر کرده بودند . انتخاب موقعیت بنا در نزدیکی و روبروی قلعه صلاح‌الدین، مرکز قدرت نظامی ممالیک، خود یک بیانیه سیاسی آشکار و چالشی برای قدرت امرای ساکن در قلعه بود .
• تثبیت میراث و کسب وجهه دینی: در دورانی که سلطنت‌ها کوتاه و پایانشان خشونت‌بار بود، ساخت یک بنای یادبود عظیم، راهی برای جاودانه کردن نام سلطان بود . تأسیس یک مرکز بزرگ برای تدریس مذاهب چهارگانه اهل سنت، مشروعیت دینی او را تقویت می‌کرد و او را به عنوان حامی بزرگ علم و دین معرفی می‌نمود .
• آرامگاه ابدی: این مجموعه به عنوان مقبره خود سلطان طراحی شده بود . با این حال، سلطان حسن در سال 1361 میلادی (762 هجری) پیش از تکمیل بنا در شرایطی مرموز به قتل رسید و جسد او هرگز پیدا نشد . به همین دلیل، آرامگاهی که برای خود در نظر گرفته بود، خالی باقی ماند .

هزینه‌های هنگفت ساخت این مسجد انتقادهایی را نیز برانگیخت و مورخانی چون ابن کثیر، سلطان را به اسراف متهم کردند . با این حال، گفته می‌شود وقتی سلطان قصد توقف پروژه را داشت، برای جلوگیری از این شایعه که «سلطان مصر از اتمام بنای خود عاجز مانده است»، به ادامه کار اصرار ورزید .

معماری و نوآوری‌های شگفت‌انگیز

مسجد-مدرسه سلطان حسن با وسعت تقریبی 7900 متر مربع، یکی از بزرگترین مساجد جهان اسلام است . ابعاد اصلی آن 150 در 68 متر و ارتفاع دیوارهای سنگی آن به 36 متر می‌رسد که ظاهری همچون یک دژ مستحکم به آن بخشیده است . برای ساخت این بنا، صنعتگران از سراسر امپراتوری مملوک، از جمله آناتولی، فراخوانده شدند و گفته می‌شود از سنگ‌های اهرام جیزه نیز استفاده شده است .

• ورودی باشکوه (پورتال): ورودی اصلی یک سردر عظیم با ارتفاع نزدیک به 38 متر است که با آبشاری از مقرنس‌کاری‌های سنگی چندلایه‌ای به سبک معماری سلجوقی و ایلخانی آراسته شده و اوج هنر سنگ‌تراشی مملوکی را به نمایش می‌گذارد . یک نوآوری هوشمندانه، قرارگیری ورودی در زاویه‌ای مورب نسبت به خیابان است تا عابرانی که از سمت قلعه می‌آیند، عظمت و پرسپکتیو بنا را بهتر درک کنند . این ورودی از طریق یک راهروی تاریک و زاویه‌دار به حیاط مرکزی منتهی می‌شود .

• حیاط مرکزی (صحن) و ایوان‌های چهارگانه: در مرکز بنا، یک حیاط بزرگ روباز با حوضی گنبددار برای وضو قرار دارد . این حیاط توسط چهار ایوان عظیم احاطه شده است. اگرچه پلان چهار ایوانی ریشه در معماری سلجوقی ایران داشت، اما اجرای آن در چنین مقیاس عظیمی برای چهار مدرسه مجزا که هر یک به یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت اختصاص داشت، یک نوآوری بزرگ در قاهره به شمار می‌رفت .

• ایوان قبله و تزئینات داخلی: این ایوان به عنوان فضای اصلی نماز، غنی‌ترین تزئینات را دارد .

  • تزئینات مرمرین: دیوار قبله با الواح مرمرین رنگارنگ به سبک ابلق پوشانده شده است .
  • کتیبه گچ‌بری: بر فراز دیوارپوش‌های مرمرین، یک نوار کتیبه عظیم از جنس گچ به خط کوفی باشکوه حاوی آیةالکرسی به چشم می‌خورد .
  • محراب و منبر: محراب مرمرین آن توسط بسیاری به عنوان زیباترین محراب مصر توصیف شده است . در کنار آن، منبر چوبی با منبت‌کاری‌های دقیق قرار دارد .

• آرامگاه (مقبره): برخلاف سنت مملوکی، مقبره سلطان دقیقاً پشت دیوار قبله قرار گرفته است که تاکیدی بی‌سابقه بر جایگاه بانی بنا داشت و احتمالاً از مدارس دوره ایلخانی ایران الهام گرفته شده است . دیوارهای داخلی با مرمر پوشیده شده و بالای آن یک کتیبه چوبی بسیار بزرگ به خط ثلث حاوی آیاتی از سوره نور قرار دارد . مقرنس‌کاری‌های عظیم چوبی در چهار گوشه اتاق که پایه گنبد را نگه داشته‌اند، شاهکاری از نجاری اسلامی هستند . گنبد چوبی اولیه آرامگاه پس از آسیب‌دیدگی، در دوره عثمانی با گنبد فعلی جایگزین شد .

• مناره‌ها: طرح اولیه شامل چهار مناره بود که ایده‌ای متأثر از معماری سلجوقی و ایلخانی و جدید در مصر بود . یکی از مناره‌ها در حین ساخت در سال 1361 فروریخت و جان حدود 300 نفر را گرفت که یک فال بد تلقی شد . از دو مناره باقی‌مانده، مناره جنوبی با ارتفاع 81.6 متر، بلندترین مناره در قاهره مملوکی محسوب می‌شود .

• تأثیر بر معماری: عظمت و شیوه معماری چندکاربری این مجموعه، الگویی برای ساخت بناهای مشابه در دوره‌های بعدی در مصر و جهان اسلام شد . شکوه آن حتی معماران عثمانی را تحت تأثیر قرار داد، به طوری که در ساخت مسجد سلطان احمد (مسجد آبی) در استانبول، تلاشی برای رقابت با عظمت بناهایی چون مسجد سلطان حسن صورت گرفت .

قلعه علم: یک دانشگاه جامع اسلامی

مسجد-مدرسه سلطان حسن یکی از برجسته‌ترین مراکز علمی جهان اسلام در قرن چهاردهم بود که ساختار آن کاملاً برای این هدف طراحی شده بود .

• ساختار آموزشی: چهار ایوان و چهار مدرسه مجزا در چهار گوشه حیاط، هر یک به یکی از مذاهب فقهی اهل سنت (شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی) اختصاص داشت و هر مدرسه صحن و ایوان مستقل خود را داشت . مدرسه حنفیه بزرگترین بخش را به خود اختصاص می‌داد . علاوه بر فقه، دروسی مانند تفسیر قرآن، حدیث نبوی و قرائت‌های هفت‌گانه قرآن نیز تدریس می‌شد .

• امکانات رفاهی و مالی: یک موقوفه (وقف) عظیم، ثبات مالی این مرکز را تضمین می‌کرد . این موقوفه هزینه‌های نگهداری، حقوق اساتید و تمامی نیازهای دانشجویان را پوشش می‌داد . امکانات رفاهی بی‌سابقه‌ای برای طلاب فراهم بود، از جمله:

  • مسکن و مستمری: حجره‌های متعدد برای سکونت و پرداخت کمک‌هزینه مالی و جیره روزانه نان، گوشت و روغن .
  • مراقبت از ایتام: دو مکتب‌خانه برای آموزش و نگهداری کامل از کودکان یتیم (شامل غذا و پوشاک) در نظر گرفته شده بود .
  • خدمات درمانی رایگان: سه پزشک دائمی (یک پزشک داخلی، یک چشم‌پزشک و یک جراح) برای رسیدگی به سلامت طلاب و کارکنان در مجموعه حضور داشتند .

دژ نظامی: از منبر تا منجنیق

موقعیت استراتژیک و ساختار مستحکم مسجد، آن را به یک مهره نظامی در درگیری‌های داخلی ممالیک تبدیل کرد .

• استفاده به عنوان سنگر: بارها امرای شورشی از سقف بلند مسجد به عنوان سکویی برای نصب منجنیق و توپ‌های اولیه جهت حمله به قلعه صلاح‌الدین استفاده کردند .
• آسیب‌ها و تخریب‌ها: این کاربری نظامی منجر به آسیب‌های جدی شد:
  • در جریان شورش‌ها، یکی از مناره‌ها بر اثر اصابت گلوله توپ آسیب دید و تخریب شد .
  • سلاطینی چون برقوق و طومان بای برای جلوگیری از این تهدید، دستور تخریب پلکان‌های مناره‌ها را صادر کردند . سلطان برقوق همچنین پلکان ورودی اصلی را تخریب و دروازه را مسدود کرد که برای دهه‌ها بسته ماند .
  • در سال 1500، سلطان جانبلاط دستور تخریب مسجد را صادر کرد، اما کارگران پس از سه روز تلاش نتوانستند دیوارهای قطور آن را ویران کنند و عملیات متوقف شد .
  • در جریان حمله عثمانی‌ها در سال 1517، آخرین سلطان مملوک، طومان بای دوم، به مسجد پناه برد و در نتیجه، نیروهای عثمانی مسجد را با توپ بمباران کردند .
  • سلطان مؤید شیخ، درِ ورودی برنزی باشکوه مسجد را از جا کند و آن را بر سردر مسجد خود نصب کرد که هنوز هم در آنجا موجود است .

تاریخچه مرمت و حفاظت

این بنا در طول تاریخ خود بارها مورد مرمت قرار گرفته است تا از گزند حوادث در امان بماند .

• دوره عثمانی: مناره شمالی که در سال 1659 فرو ریخته بود، بین سال‌های 1671 تا 1672 بازسازی شد . همچنین گنبد چوبی اصلی مقبره با گنبد امروزی جایگزین گردید .
• کمیته حفظ آثار هنر عربی (Comité): این کمیته که در سال 1881 تأسیس شد، نقشی حیاتی در حفاظت از بناهای تاریخی مصر ایفا کرد . اقدامات این کمیته از تعمیرات جزئی تا مرمت‌های گسترده را شامل می‌شد . در سال 1915، مرمت و تعمیر کلی مسجد، شامل تعمیر دیوارها و کف‌سازی، توسط این کمیته انجام شد .
• دوره معاصر: در دهه 1980، سازمان آثار باستانی مصر پروژه مرمت جامعی را اجرا کرد که شامل پاک‌سازی و تعمیر تمام اجزای مرمرین، مقرنس‌ها، کتیبه‌ها، پنجره‌های گچی و مسی و تعویض شبکه برق بود .

این تلاش‌های مستمر حفاظتی باعث شده است که مسجد-مدرسه سلطان حسن با وجود تاریخ پرآشوب خود، همچنان به عنوان یکی از شکوهمندترین نمونه‌های معماری اسلامی پای بر جا بماند .

جایگاه امروزی: میراث جهانی، نماد ملی و مرکز فعال

امروزه مسجد-مدرسه سلطان حسن جایگاهی چندوجهی و حیاتی در قلب قاهره معاصر دارد و به طور همزمان به عنوان یک مرکز عبادی فعال، یک جاذبه گردشگری جهانی و یک نماد هویت ملی عمل می‌کند .

مدیریت کاربری دوگانه: عبادت و گردشگری

این مجموعه به شکلی کارآمد، کاربری دوگانه خود را به عنوان یک مسجد فعال و یک مقصد توریستی برجسته مدیریت می‌کند .

• مرکز عبادی فعال: این مسجد همچنان میزبان نمازهای یومیه و نماز جمعه برای شهروندان قاهره است .
• مقصد گردشگری: برای هماهنگی میان این دو کاربری، ساعات مشخصی برای بازدید گردشگران در نظر گرفته شده است . مجموعه معمولاً از ساعت 9 صبح تا 5 بعدازظهر به روی گردشگران باز است، اما این ساعات در ماه رمضان کوتاه‌تر می‌شود . در هنگام برگزاری نماز جمعه، مسجد به روی گردشگران بسته است . از بازدیدکنندگان خواسته می‌شود با پوشش مناسب به فضای معنوی مسجد احترام بگذارند . برای تسهیل بازدید، بلیط ورودی مشترکی برای این مسجد و مسجد الرفاعی مجاور آن ارائه می‌شود .

میراث جهانی یونسکو و پیوند با مسجد الرفاعی

• نقش در «قاهره تاریخی»: در سال 1979، «قاهره تاریخی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و مسجد-مدرسه سلطان حسن یکی از ارکان اصلی و شاهکارهای برجسته‌ای است که به این ثبت جهانی اعتبار بخشیده است . یونسکو این بنا را نمونه‌ای استثنایی از معماری مملوکی با «اهمیت برجسته جهانی» می‌داند که بر خط افق شهر مسلط است .
• همجواری با مسجد الرفاعی: درست در مجاورت این بنا، مسجد الرفاعی قرار دارد که بین سال‌های 1869 تا 1912 به سبک «نئو-مملوک» ساخته شد تا از نظر معماری با شکوه همسایه قرون وسطایی خود هماهنگ باشد . این دو مسجد در کنار یکدیگر یک زوج معماری قدرتمند را تشکیل می‌دهند که تداوم و در عین حال تضاد سبک معماری اسلامی در مصر را به نمایش می‌گذارد . مسجد الرفاعی همچنین به عنوان آرامگاه سلطنتی خاندان حاکم مدرن مصر، از جمله ملک فاروق و محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران، عمل می‌کند .

نماد هویت فرهنگی و افتخار ملی مصر

اهمیت مسجد-مدرسه سلطان حسن عمیقاً در هویت معاصر مصر ریشه دوانده است .

• نماد ملی: بارزترین نشانه این جایگاه، تصویر این مسجد بر روی اسکناس 100 پوندی مصر است که آن را به یک گنجینه و نماد ملی تبدیل کرده است .
• منبع غرور ملی: این بنا اغلب با عناوینی چون «هِرَم معماری اسلامی» و «افتخار تمام اماکن اسلامی قاهره» توصیف می‌شود که نشان‌دهنده غرور ملی نسبت به این شاهکار است .
• نماینده تمدن مصر: بازدید شخصیت‌های برجسته جهانی، مانند باراک اوباما، از این مسجد، بر اهمیت آن به عنوان نماینده تمدن و هنر اسلامی مصر در صحنه جهانی تأکید می‌کند . برای مصریان، این بنا یادآور دوران طلایی تاریخ کشورشان و منبعی برای غرور ملی است .

خلاصه

مسجد-مدرسه سلطان حسن، بنایی عظیم و چندمنظوره از قرن چهاردهم میلادی در قاهره، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های معماری مملوکی است . این مجموعه که بین سال‌های 1356 تا 1363 به دستور سلطان الناصر حسن ساخته شد، حاصل انگیزه‌های پیچیده سیاسی و شخصی او برای نمایش قدرت و جاودانه کردن نامش بود . این بنا با نوآوری‌های معماری کلیدی مانند مقیاس بی‌سابقه، ورودی بسیار رفیع، استفاده از پلان چهار ایوانی برای چهار مدرسه مجزا، و قرار دادن مقبره در پشت دیوار قبله، تأثیری عمیق بر معماری اسلامی پس از خود گذاشت . این مجموعه نه تنها یک مسجد، بلکه یک دانشگاه جامع برای تدریس مذاهب چهارگانه اهل سنت بود و امکانات رفاهی بی‌نظیری مانند مسکن، مستمری و خدمات پزشکی رایگان برای طلاب فراهم می‌کرد . موقعیت استراتژیک این بنا در برابر قلعه صلاح‌الدین باعث شد تا بارها به عنوان دژی نظامی مورد استفاده قرار گیرد که منجر به آسیب‌های متعدد و تلاش برای تخریب آن در طول تاریخ شد .

امروزه، این بنا جایگاهی چندوجهی دارد: به عنوان یک مسجد فعال برای نمازهای یومیه و جمعه عمل می‌کند ؛ یکی از ارکان اصلی سایت میراث جهانی یونسکو «قاهره تاریخی» است ؛ و به عنوان یک نماد هویت ملی مصر، تصویر آن بر روی اسکناس 100 پوندی این کشور نقش بسته است . همجواری آن با مسجد نئو-مملوک الرفاعی، یک مجموعه معماری منحصر به فرد ایجاد کرده است . به لطف پروژه‌های مرمت متعدد، این مجموعه امروزه نمادی از قدرت، هنر و علم‌دوستی در اوج تمدن اسلامی و یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی مصر است .