دیر سنت کاترین مصر: گنجینه ای از تاریخ، ایمان و هنر در قلب صحرای سینا - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و بنیان‌گذاری

ساخت این صومعه به قرن ششم میلادی بازمی‌گردد، زمانی که امپراتور روم شرقی، ژوستینین یکم (معروف به ژوستینین کبیر)، بین سال‌های 527 تا 565 میلادی دستور ساخت آن را صادر کرد . هدف اصلی از ساخت این بنا، ایجاد مکانی امن برای راهبانی بود که در آن منطقه زندگی می‌کردند و از هجوم بادیه‌نشینان در امان نبودند . برای حفاظت از دیر، دیوارهای گرانیتی عظیمی دور تا دور آن ساخته شد که تا به امروز پابرجا مانده‌اند .

یکی از ویژگی‌های برجسته تاریخ این دیر، آن است که در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود هرگز تخریب، غارت یا فتح نشده است . این پایداری، آن را به نمادی از استقامت و همزیستی مسالمت‌آمیز تبدیل کرده است.

اهمیت مذهبی و بین‌ادیانی

دیر سنت کاترین برای پیروان سه دین بزرگ آسمانی مقدس است :

• برای یهودیان: این دیر در محلی بنا شده که بر اساس باورها، حضرت موسی (ع) ده فرمان را از خداوند دریافت کرد . همچنین، «بوته سوزان» که در کتاب مقدس به آن اشاره شده و حضرت موسی نور الهی را در آن مشاهده کرد، در محوطه این دیر قرار دارد .
• برای مسیحیان: این مکان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مراکز رهبانیت مسیحی است . نام آن برگرفته از سنت کاترین اسکندریه است که داستان شهادت و کشف بقایای او، سرنوشت این دیر را برای همیشه تغییر داد.
• برای مسلمانان: این دیر به دلیل ارتباط با حضرت موسی (ع) مورد احترام مسلمانان است. علاوه بر این، سندی تاریخی به نام «آشتی‌نامه محمد» در این دیر نگهداری می‌شود که نقش حیاتی در حفاظت از آن در طول تاریخ اسلام داشته است .

آشتی‌نامه محمد: عهدنامه حفاظت از دیر

آشتی‌نامه محمد (Ashtiname of Muhammad)، که با نام «عهدنامه محمدی» نیز شناخته می‌شود، یک عهدنامه تاریخی است که گفته می‌شود از سوی پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، به راهبان دیر سنت کاترین اعطا شده است . این سند که نام آن ریشه‌ای فارسی به معنای «کتاب صلح» دارد، متضمن تضمین امنیت، آزادی دینی و اعطای امتیازات ویژه به جامعه مسیحیان است و نمادی از همزیستی مسالمت‌آمیز در صدر اسلام به شمار می‌رود .

• روایت تاریخی اعطای سند: بر اساس روایات سنتی، هیئتی از راهبان دیر برای دریافت امان‌نامه به مدینه نزد پیامبر اسلام رفتند . پیامبر به دلیل مهمان‌نوازی و رفتار نیکوی راهبان با مسلمانان، این عهدنامه را در سال دوم هجری (حدود 623 یا 625 میلادی) در مسجدالنبی به آنها اعطا کرد . گفته می‌شود متن آن توسط حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) کتابت شده و با اثر دست منتسب به پیامبر (ص) مهر شده است .
• محتوای اصلی عهدنامه: این سند یک پیمان‌نامه جامع است که حقوق مختلفی را برای مسیحیان تضمین می‌کند :
  • تضمین امنیت: حفاظت از جان، مال، کلیساها و اماکن عبادی مسیحیان بر عهده مسلمانان است و هیچ کلیسایی نباید تخریب یا به مسجد تبدیل شود .
  • آزادی دینی و قضایی: هیچ مسیحی‌ای نباید به اجبار به اسلام درآورده شود و قضات و راهبان آنها در انجام وظایف خود آزاد هستند .
  • معافیت‌های مالی و نظامی: راهبان و زائران از پرداخت جزیه (مالیات سرانه) و خدمت سربازی معاف شدند، مگر آنکه داوطلبانه چیزی بپردازند .
  • حقوق فردی: زن مسیحی که با مرد مسلمان ازدواج می‌کند، در انجام فرایض دینی خود آزاد است و نباید از رفتن به کلیسا منع شود .
• نقش تاریخی و تأثیرات: این عهدنامه در طول بیش از 14 قرن، نقشی اساسی در بقای دیر ایفا کرد . خلفا و حاکمان مسلمان از جمله خلفای راشدین، امویان، عباسیان، فاطمیان، ایوبیان، ممالیک و سلاطین عثمانی، با صدور فرامینی مفاد آن را تأیید و بر اجرای آن تأکید کردند . پس از فتح مصر توسط سلطان سلیم اول عثمانی در سال 1517، او نسخه اصلی را به استانبول منتقل کرد و نسخه‌ای تایید شده را به راهبان بازگرداند . این احترام تاریخی باعث شد دیر حتی در پرآشوب‌ترین دوران‌ها از امنیت برخوردار باشد .
• بحث بر سر اصالت سند: اصالت آشتی‌نامه همواره مورد بحث محققان بوده است:
  • موافقان اصالت: به تأییدات مکرر حاکمان مسلمان، وجود نسخه‌های متعدد، شهادت مورخان اولیه مسلمان مانند ابن سعد و همخوانی مفاد آن با اصول قرآنی و سیره پیامبر استناد می‌کنند .
  • منتقدان اصالت: به مواردی چون سبک نگارش ناهماهنگ با زبان قرن هفتم، فقدان منابع معاصر غیر اسلامی و احتمال جعل آن در دوره‌های متأخر (مثلاً قرن شانزدهم) توسط خود راهبان برای کسب حمایت، اشاره می‌کنند .با این حال، صرف‌نظر از اصالت دقیق آن، این سند به عنوان نمادی قدرتمند از همزیستی مسالمت‌آمیز و الگویی برای روابط بین ادیان از اهمیت بالایی برخوردار است .

سنت کاترین اسکندریه و نام‌گذاری دیر

داستان سنت کاترین، که نام دیر از او گرفته شده، نمادی از خرد، شجاعت و ایمان است .

• هویت و ایمان: کاترین در حدود سال 287 میلادی در خانواده‌ای اشرافی در اسکندریه مصر به دنیا آمد . او که از هوش و زیبایی سرشاری برخوردار بود، در علوم مختلفی چون فلسفه، پزشکی و بلاغت تحصیل کرد . پس از یک رؤیای معنوی که در آن حضرت مریم و مسیح بر او ظاهر شدند، به مسیحیت گروید و خود را «عروس مسیح» نامید .
• شهادت: در اوایل قرن چهارم، کاترین در برابر امپراتور ماکسنتیوس (یا ماکسیمینوس) که مسیحیان را آزار می‌داد، ایستاد . امپراتور که از دانش او شگفت‌زده شده بود، 50 فیلسوف را برای مناظره با او فراخواند، اما کاترین همه آنها را مجاب کرد و باعث گرویدنشان به مسیحیت شد . امپراتور خشمگین، پس از ناکامی در تطمیع کاترین با پیشنهاد ازدواج، دستور داد او را با «چرخ شکنجه» عذاب دهند . طبق روایات، چرخ با دعای کاترین به طرز معجزه‌آسایی شکست . استقامت او باعث ایمان آوردن همسر امپراتور و جمعی از سربازان شد . سرانجام، به دستور امپراتور، سر از تن کاترین جدا کردند و او در حدود سال 305 میلادی به شهادت رسید .
• افسانه بقایا و نام‌گذاری دیر: شگفت‌انگیزترین بخش داستان پس از شهادت او رخ می‌دهد. بر اساس افسانه‌ای کهن، فرشتگان پیکر او را به بلندترین قله کوه سینا، که امروز «جبل کاترینا» نام دارد، منتقل کردند . قرن‌ها بعد، در حدود قرن ششم میلادی، راهبان دیر که در آن زمان «صومعه تجلی» نام داشت، نوری اسرارآمیز را بر فراز قله دیدند . آنها با دنبال کردن نور، بقایای دست‌نخورده کاترین را یافتند و با احترام به صومعه خود منتقل کردند . پس از این واقعه، صومعه به افتخار او به «دیر سنت کاترین» معروف شد و به یکی از مهم‌ترین مراکز زیارتی جهان مسیحیت تبدیل گشت .

معماری و بخش‌های مختلف دیر

معماری دیر سنت کاترین نمونه‌ای برجسته از هنر بیزانسی است که با شرایط اقلیمی سخت صحرای سینا سازگار شده است . دیوارهای بلند و ضخیم سنگی که از گرانیت محلی ساخته شده و ضخامتشان به دو متر می‌رسد، علاوه بر نقش دفاعی، به عنوان عایق حرارتی طبیعی عمل می‌کنند .

مهم‌ترین بخش‌های این مجموعه عبارت‌اند از:

کلیسای تجلی (The Basilica of the Transfiguration)

این کلیسا که قلب تپنده و کانون معنوی دیر محسوب می‌شود، به دستور امپراتور ژوستینین ساخته شده و نمونه‌ای برجسته از معماری بیزانسی اولیه است .

• ویژگی‌های معماری: این کلیسا به سبک «باسیلیکا» با سه راهرو و سقفی چوبی ساخته شده است . دوازده ستون عظیم از جنس گرانیت با سرستون‌های کورینتی، راهروهای داخلی را از هم جدا می‌کنند . یکی از شگفت‌انگیزترین عناصر باقی‌مانده، درهای ورودی اصلی کلیسا از جنس چوب سدر است که به «درهای ژوستینین» شهرت دارند . این درهای حکاکی‌شده با قدمت بیش از 1400 سال، هنوز بر روی لولاهای اصلی خود کار می‌کنند و خود یک اثر هنری مهم به شمار می‌روند . تیرهای چوبی سقف نیز متعلق به قرن ششم بوده و کتیبه‌هایی به افتخار ژوستینین و همسرش تئودورا بر روی آن‌ها حک شده است .
• موزاییک تجلی مسیح: در محراب نیم‌دایره‌ای کلیسا، مشهورترین اثر هنری دیر، موزاییک «تجلی مسیح» قرار دارد . این شاهکار هنر بیزانسی که با استفاده از قطعات شیشه‌ای رنگی، طلا و نقره خلق شده، یکی از قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از این هنر است .
  • تحلیل هنری: این موزاییک، صحنه تجلی مسیح را به تصویر می‌کشد . در مرکز، مسیح در جامه‌ای سفید و درخشان درون یک «ماندورلا» (هاله‌ای بیضی‌شکل به رنگ آبی تیره) قرار گرفته که نماد جلال الهی اوست . پرتوهای نور از او به سوی پنج پیکره دیگر ساطع می‌شود . در دو سوی او، حضرت موسی و حضرت الیاس ایستاده‌اند و در پایین، سه حواری او، پطرس، یعقوب و یوحنا، غرق در حیرت بر زمین افتاده‌اند . پس‌زمینه طلایی و درخشان موزاییک، نمادی از جهان معنوی و نور الهی است و هنرمند از نمایش فضای واقعی کوهستان پرهیز کرده تا بر ماهیت فرازمینی رویداد تأکید کند .
  • تحلیل الهیاتی: این اثر یک «تئوفانی» یا ظهور الوهیت است . قرار گرفتن این موزاییک در کوه سینا، جایی که خداوند خود را بر موسی آشکار کرد، معنایی عمیق دارد و تجلی مسیح را تحقق آن وحی قدیمی نشان می‌دهد . این اثر بر ماهیت دوگانه مسیح (الهی و انسانی) تأکید می‌کند و برای راهبان و زائران، چشم‌اندازی از جلال الهی و پاداش سفر معنوی است .

کتابخانه

کتابخانه دیر سنت کاترین قدیمی‌ترین کتابخانه فعال و دارای فعالیت بی‌وقفه در جهان است و پس از کتابخانه واتیکان، دومین مجموعه بزرگ از نسخ خطی و کتب قدیمی مسیحی را در خود جای داده است .

• تاریخچه و دلایل حفظ گنجینه: شکل‌گیری کتابخانه همزمان با تأسیس دیر در قرن ششم آغاز شد . انزوای جغرافیایی، دیوارهای مستحکم و حمایت حاکمان مسلمان از طریق اسنادی چون «آشتی‌نامه محمد»، عوامل کلیدی در حفظ این گنجینه در برابر جنگ‌ها و تخریب‌های تاریخ بوده‌اند .
• تنوع زبانی و موضوعی: این کتابخانه دارای بیش از 3300 نسخه خطی به 11 زبان مختلف است . بخش عمده آن به زبان یونانی (حدود 2319 نسخه) و پس از آن عربی (حدود 600 تا 700 نسخه)، سریانی، گرجی، اسلاوی، قبطی و ارمنی است . موضوعات این نسخه‌ها شامل الهیات، تاریخ، جغرافیا، فلسفه، پزشکی و اسناد حقوقی می‌شود .
• مهم‌ترین دست‌نوشته‌ها:
  • کودکس سینائیتیکوس (Codex Sinaiticus): یکی از قدیمی‌ترین و کامل‌ترین نسخه‌های کتاب مقدس یونانی که در قرن چهارم میلادی بر روی پوست نوشته شده است . کشف آن در سال 1844 توسط کنستانتین فون تیشن‌دورف، رویدادی مهم در تاریخ مطالعات کتاب مقدس بود . بخش عمده آن اکنون در کتابخانه بریتانیا و بخش‌های دیگری در لایپزیگ، سن پترزبورگ و خود دیر نگهداری می‌شود .
  • اناجیل سریانی (Syriac Sinaiticus): این دست‌نوشته یک «پالیمپسست» (پوست‌نوشته‌ای که متن قدیمی آن پاک شده) است . متن زیرین آن، ترجمه چهار انجیل به زبان سریانی باستان است که به قرن دوم میلادی بازمی‌گردد و یکی از تنها دو نسخه باقی‌مانده از این ترجمه کهن در جهان است .
  • نسخه‌های خطی عربی: این مجموعه شامل «کودکس عربی 151 کوه سینا»، قدیمی‌ترین ترجمه عربی موجود از بخش‌هایی از عهد جدید (کتابت شده در 867 میلادی در دمشق)، و یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های عربی انجیل (897 میلادی) است . این نسخه‌ها شاهدی بر قدمت حضور فرهنگی مسیحیان عرب‌زبان هستند .
  • نسخه‌های خطی پزشکی: در طی مرمت‌های اخیر، یک نسخه خطی پزشکی یونانی از قرن پنجم یا ششم کشف شد که یک پالیمپسست بود . با فناوری تصویربرداری پیشرفته، متون زیرین آن که شامل دستورالعمل‌های پزشکی از بقراط بود، آشکار شد .
• دسترسی مدرن: پروژه‌های گسترده‌ای برای دیجیتالی‌سازی این نسخه‌های خطی آغاز شده تا این میراث گران‌بها برای محققان در سراسر جهان قابل دسترس باشد .

مسجد فاطمی

در قرن یازدهم میلادی و در دوران خلافت فاطمیان، مسجدی کوچک با یک مناره در داخل دیوارهای دیر ساخته شد . راهبان برای جلوگیری از تخریب احتمالی کلیسا توسط حاکمان، این مسجد را بنا کردند که در اصل کاربری سالن غذاخوری را داشت . وجود این مسجد در کنار کلیسا، نماد دیگری از همزیستی ادیان در این مکان است.

بوته سوزان (The Burning Bush)

مقدس‌ترین بخش دیر، کلیسای کوچک «بوته سوزان» است که در پشت کلیسای اصلی قرار دارد. این کلیسا در قرن چهارم به دستور سنت هلنا، مادر امپراتور کنستانتین، در مکانی ساخته شد که گمان می‌رود همان بوته‌ای است که حضرت موسی در آن با خداوند سخن گفت. بوته‌ای که امروزه در این مکان قرار دارد، گونه‌ای نادر و بسیار قدیمی از خانواده گل رز به نام Rubus Sanctus است که بومی همین منطقه است.

گنجینه هنر و شمایل‌ها

دیر سنت کاترین میزبان یکی از ارزشمندترین و قدیمی‌ترین مجموعه‌های شمایل‌نگاری مسیحی در جهان است . از آنجایی که دیر به دلیل موقعیت دورافتاده‌اش از گزند «شمایل‌شکنی» در امپراتوری بیزانس (قرون 8 و 9 میلادی) در امان ماند، این مجموعه به شکل کم‌نظیری حفظ شده است . این آثار هنری، پنجره‌ای رو به تاریخ هنر و الهیات مسیحیت اولیه هستند . در میان این گنجینه، شمایل «مسیح پانتوکراتور» از شهرت جهانی برخوردار است.

تحلیل شمایل «مسیح پانتوکراتور»: شاهکار هنر بیزانس

این شمایل که قدیمی‌ترین شمایل باقی‌مانده با موضوع «مسیح پانتوکراتور» (به معنای فرمانروای کل) است، یکی از تأثیرگذارترین آثار هنری دوران بیزانس اولیه به شمار می‌رود .

• قدمت و تاریخچه: این اثر به اواسط قرن ششم میلادی، در دوران امپراتور ژوستینین یکم (527-565 میلادی) تاریخ‌گذاری شده است . احتمالاً این شمایل به عنوان یک هدیه سلطنتی از قسطنطنیه به صومعه اهدا شده است .
• تکنیک هنری: نقاشی موم‌رنگ (Encaustic): این شمایل بر روی یک صفحه چوبی با استفاده از تکنیک «موم‌رنگ» خلق شده است . در این روش، رنگدانه‌ها با موم داغ زنبور عسل ترکیب می‌شوند که به اثر شفافیت و حالتی واقع‌گرایانه می‌بخشد . این شمایل یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از این تکنیک است .
• تفسیر الهیاتی: دوگانگی طبیعت مسیح: برجسته‌ترین ویژگی این شمایل، نمایش تصویری مفهوم «دوسرشت‌باوری» است؛ باوری که بر اساس آن، مسیح همزمان دارای طبیعت کاملاً الهی و کاملاً انسانی است . هنرمند این مفهوم را با ایجاد عدم تقارن هوشمندانه در چهره به تصویر کشیده است :
  • سمت راست چهره (از دید بیننده): این نیمه، طبیعت انسانی و بخشنده مسیح را نشان می‌دهد .
  • سمت چپ چهره (از دید بیننده): این نیمه، طبیعت الهی و جایگاه او به عنوان داور عادل را بازتاب می‌دهد .

دیر سنت کاترین در دنیای امروز

امروزه دیر سنت کاترین همچنان به عنوان یک صومعه فعال به حیات خود ادامه می‌دهد و جامعه کوچکی از راهبان ارتدکس در آن زندگی و عبادت می‌کنند. این مکان به یک مقصد مهم گردشگری و زیارتی تبدیل شده و سالانه هزاران نفر از سراسر جهان برای دیدن تاریخ، هنر و معنویت نهفته در آن به این نقطه از صحرای سینا سفر می‌کنند .

خلاصه

دیر سنت کاترین، واقع در کوهپایه کوه سینا در مصر، یک مرکز مذهبی و فرهنگی با قدمتی بیش از 1500 سال است که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد . این صومعه که به دستور امپراتور بیزانس، ژوستینین یکم، در قرن ششم میلادی ساخته شد، به دلیل اهمیت تاریخی و تقدس برای سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام، جایگاهی منحصربه‌فرد دارد . نام این دیر از سنت کاترین اسکندریه گرفته شده است؛ قدیسه‌ای که در قرن چهارم به شهادت رسید و طبق روایات، بقایای پیکرش به طرز معجزه‌آسایی به کوه سینا منتقل و توسط راهبان کشف شد . این مجموعه که هرگز در تاریخ ویران نشده، شامل بخش‌های مهمی است . کلیسای تجلی آن، یک شاهکار معماری بیزانسی با درهای چوبی 1400 ساله و موزاییک خیره‌کننده «تجلی مسیح» از قرن ششم است . کتابخانه آن، قدیمی‌ترین کتابخانه فعال جهان، گنجینه‌ای شامل بیش از 3300 نسخه خطی نادر است . از جمله گنجینه‌های آن می‌توان به کودکس سینائیتیکوس (یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های کتاب مقدس)، اناجیل سریانی (ترجمه‌ای از قرن دوم) و نسخه‌های کهن عربی و پزشکی اشاره کرد . یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی این دیر، «آشتی‌نامه محمد» است؛ عهدنامه‌ای منسوب به پیامبر اسلام که امنیت دیر را در طول حکومت‌های اسلامی تضمین می‌کرد . این دیر همچنین میزبان گنجینه‌های هنری بی‌نظیری مانند شمایل مشهور «مسیح پانتوکراتور» است که طبیعت دوگانه الهی و انسانی او را به تصویر می‌کشد . دیر سنت کاترین امروزه نمادی از پایداری، هنر و همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان و مقصدی جهانی برای زائران و گردشگران است.