مسجد ابن طولون: گوهری معماری در قلب قاهره - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: بنیان‌گذار و پایتخت جدید او: القطائع

احمد بن طولون، سربازی ترک‌تبار که در سامرا، پایتخت خلافت عباسی، رشد یافته بود، در سال 868 میلادی به عنوان والی به مصر فرستاده شد اما به سرعت استقلال خود را اعلام کرد و دولت طولونیان (868-905 میلادی) را بنیان گذاشت . با افزایش قدرت و سپاهیانش، پایتخت‌های پیشین مصر، فسطاط و العسکر، برای جای دادن تشکیلات حکومتی او کوچک شدند . از این رو، ابن طولون در سال 870 میلادی (256 هجری) دستور ساخت پایتختی جدید به نام «القطائع» را صادر کرد تا نمادی از قدرت و استقلال حکومت نوپای او باشد .

شهر القطائع، با الهام مستقیم از معماری سامرا، بر روی تپه‌ای به نام «جبل یشکر» بنا شد تا بر مناطق اطراف مشرف باشد . نام شهر به ساختار آن اشاره داشت؛ شهر به بخش‌ها یا «قطیعه»های متعددی تقسیم شده بود که هر کدام به گروهی خاص از سپاهیان یا اصناف اختصاص داشت . قلب شهر، کاخ عظیم حکومتی (دارالاماره) و یک میدان بسیار بزرگ برای رژه‌های نظامی و بازی چوگان بود . این شهر پیشرفته دارای بیمارستان، بازارها، حمام‌ها و سیستم آبرسانی بود . مسجد ابن طولون به عنوان مرکز مذهبی این پایتخت ساخته شد و کاخ حاکم از طریق یک در مخصوص مستقیماً به مقصوره مسجد متصل بود تا ابن طولون بدون عبور از میان جمعیت وارد شود .

جبل یشکر: تپه‌ای مقدس در میان تاریخ و افسانه

انتخاب مکان مسجد بر فراز تپه صخره‌ای «جبل یشکر» (کوه شکرگزاری) تصادفی نبود . این تپه از دیرباز در باورهای مردم قاهره جایگاهی مقدس داشته است .

• افسانه کشتی نوح: مشهورترین روایت مردمی، نام «یشکر» را به داستان طوفان نوح پیوند می‌زند . طبق این افسانه، پس از فروکش کردن طوفان، کشتی نوح بر این تپه فرود آمد و بازماندگان به شکرانه نجات خود، خداوند را سپاس گفتند و از این رو، تپه «کوه شکرگزاری» نام گرفت . هرچند این روایت در متون تاریخی معتبر تأیید نشده و مکان‌های دیگری چون کوه جودی و آرارات نیز به عنوان محل فرود کشتی ذکر شده‌اند، اما این داستان نشان از قداست این مکان در فرهنگ عامه دارد .
• قداست در ادیان ابراهیمی: برخی روایات دیگر، این تپه را محل مناجات حضرت موسی (ع) با خداوند عنوان کرده‌اند و مردم آن را مکانی متبرک برای اجابت دعا می‌دانستند .

تاریخچه ساخت، راز بقا و افسانه معمار

ساخت مسجد در سال 263 هجری قمری (877 میلادی) آغاز و در سال 265 هجری (879 میلادی) به پایان رسید . ابن طولون عامدانه دستور داد مسجدی بسازند که در برابر آتش‌سوزی و سیل مقاوم باشد؛ به همین دلیل، بنای آن عمدتاً از آجر پخته و گچ ساخته شد . به نقل از مقریزی، تاریخ‌نگار مصری، ابن طولون می‌خواست بنایی بسازد که «اگر تمام مصر در آتش بسوزد یا در سیل غرق شود، پابرجا بماند» .

افسانه معمار مسیحی: یکی از مشهورترین روایات درباره ساخت مسجد، داستان معمار مسیحی قبطی آن، «سعید بن کاتب الفرغانی» است . طبق این افسانه، ابن طولون برای ساخت مسجد به ستون‌های مرمری زیادی نیاز داشت اما نمی‌خواست کلیساها را تخریب کند . سعید بن کاتب که در زندان بود، پیشنهاد داد که می‌تواند مسجدی با جرزهای آجری و بدون نیاز به ستون‌های فراوان بسازد . ابن طولون طرح او را پذیرفت، او را آزاد کرد و ساخت مسجد را به وی سپرد .

• اعتبار تاریخی: صحت این روایت مورد تردید جدی مورخان است . بسیاری معتقدند این داستان برای توجیه استفاده از جرز به جای ستون (که در معماری آن زمان مصر غیرمعمول بود) ساخته شده است . نظریه قوی‌تر این است که معمار مسجد، شخصی عراقی بوده که طرح را مستقیماً از مسجد بزرگ سامرا الگوبرداری کرده است . سکوت منابع معاصر قبطی، مانند نوشته‌های سویرس بن مقفع، درباره چنین شخصیتی، تردیدها را افزایش می‌دهد .

راز بقا در برابر ویرانی القطائع: در سال 905 میلادی، سپاه عباسی برای سرکوب طولونیان، پایتخت آنها، القطائع، را به طور کامل ویران و به آتش کشید . در میان این ویرانی کامل، مسجد ابن طولون به دو دلیل اصلی پابرجا ماند:

1. قداست دینی: به عنوان یک مکان عبادی، تخریب آن برای سپاهیان خلیفه اقدامی ناپسند بود .
2. ساختار مستحکم: ساختار آجری و مقاوم بنا که به دستور خود ابن طولون برای مقاومت در برابر آتش و سیل طراحی شده بود، تخریب آن را دشوار می‌ساخت .

شاهکارهای معماری و پیام‌های سیاسی

این مسجد یک شاهکار هنری است که تأثیر آشکار معماری عباسی در سامرا را منعکس می‌کند و همزمان پیام‌های سیاسی روشنی را منتقل می‌نماید .

• مقیاس عظیم و نمایش قدرت: مساحت کلی آن با احتساب فضاهای الحاقی (زیادات) به حدود 2.5 هکتار (شش و نیم هکتار) می‌رسد . این مقیاس عظیم، نمادی آشکار از جاه‌طلبی و قدرت سلسله نوپای طولونیان بود که قصد داشتند حکومتی هم‌تراز با عباسیان ایجاد کنند .
• جرزهای آجری به جای ستون (بیانیه استقلال): استفاده از جرزهای آجری عظیم به جای ستون‌های مرمری، یک بیانیه سیاسی بود . این انتخاب نشان‌دهنده استقلال و خودکفایی بود؛ به این معنا که ابن طولون برای ساخت مسجد جامع پایتخت خود، نیازی به غارت ستون‌های کلیساها یا معابد پیشین نداشت و با مصالح بومی، سازه‌ای نو و یکپارچه خلق کرد .
• طاق‌های نوک‌تیز و تأثیر بر معماری گوتیک: این مسجد اولین بنایی است که به طور گسترده و ساختاری از طاق‌های نوک‌تیز استفاده کرده است . این نوآوری، که حدود دو قرن پیش از ظهور معماری گوتیک در اروپا به کار رفته ، نیروی وزن را به شکل عمودی‌تری به پایه‌ها منتقل می‌کند . بسیاری از مورخان معتقدند این تکنیک از طریق روابط تجاری با مصر به اروپا منتقل شد و سر کریستوفر رن، معمار بریتانیایی، اذعان داشت که سبک گوتیک باید به «ساراسن‌ها» (مسلمانان) نسبت داده شود .
• تزئینات گچی (میراث سامرا در قاهره): گچ‌بری‌های گسترده، تنها عنصر تزئینی اصلی در ساختار اولیه مسجد است که با الهام از سه سبک هنری سامرا (سبک A, B, و C یا سبک پَخ) وحدت بصری بی‌نظیری ایجاد کرده است . این تزئینات در سرستون‌ها، زیر طاق‌ها و به ویژه در پنجره‌های مشبک با طرح‌های هندسی پیچیده به اوج خود می‌رسند .
• زیادات (فضاهای الحاقی): مسجد از سه طرف توسط فضایی باز به نام «زیاده» احاطه شده است .
  • کارکرد اصلی: این فضاها حائلی میان فضای مقدس مسجد و هیاهوی شهر بودند . مهم‌تر از آن، تأسیسات خدماتی مانند وضوخانه‌ها در این فضاها قرار داشتند تا هرگونه «پلیدی» از نمازخانه اصلی دور بماند . به دستور ابن طولون، یک داروخانه نیز در این فضا ساخته شد که روزهای جمعه طبیبی برای مداوای رایگان نمازگزاران در آن حضور داشت .
  • کاربردهای بعدی: در دوره مملوکی که مسجد به یک مرکز علمی تبدیل شد، از این فضاها برای تشکیل حلقه‌های درس استفاده می‌شد .

مناره: از معماری طولونی تا بازسازی مملوکی

مناره مسجد ابن طولون یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های آن است که خود داستانی از تخریب و بازسازی را روایت می‌کند.

• ساختار و تاریخچه: مناره اصلی دوره طولونی، مانند مناره ملویه سامرا، پلکانی خارجی و ساختاری حلزونی داشت . مناره‌ای که امروز دیده می‌شود، نسخه اصلی نیست، بلکه یک بازسازی کامل (و در واقع ساختاری جدید) است که در سال 1296 میلادی به دستور سلطان مملوکی، حسام‌الدین لاجین، انجام شد .
• پایه مربعی و معماری مملوکی: بررسی‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کل مناره کنونی، از جمله پایه مربعی بزرگ آن، به صورت یکپارچه در دوره لاجین ساخته شده است . بنابراین، پایه مربعی بخشی از طراحی معماری مملوکی است که برای ایجاد پایه‌ای استوار برای ساختار سنگی مناره طراحی شده و تغییری اساسی نسبت به طرح اصلی طولونی است .
• تفاوت‌های مصالح و سبک:
  • مصالح: در حالی که مسجد اصلی از آجر ساخته شده، مناره بازسازی‌شده توسط لاجین تماماً از سنگ است . این تضاد مصالح، نشانی بارز از معماری مملوکی است.
  • سبک: مناره لاجین ساختاری سه‌بخشی دارد: پایه مربعی، بدنه استوانه‌ای و بخش بالایی هشت‌ضلعی معروف به «مبخره» (عودسوز). این ساختار چندبخشی و استفاده از عناصری مانند طاق‌های نعل اسبی در بخش بالایی، کاملاً متعلق به سبک مملوکی است و با سبک عباسی مسجد تفاوت دارد .

فراز و نشیب‌های تاریخی و کاربری‌های مسجد

پس از ویرانی القطائع، مسجد هرگز به طور کامل متروک نشد و در دوره‌های مختلف کاربری‌های گوناگونی یافت.

• دوره فاطمیان (969-1171): مسجد دوباره مورد توجه قرار گرفت و یکی از چهار مسجدی بود که خلیفه فاطمی در آن نماز جمعه را اقامه می‌کرد . وزیر بدرالجمالی در سال 1077 میلادی تعمیراتی در آن انجام داد و محرابی گچی به آن افزود .
• دوره ایوبیان (1171-1250): در این دوران، مسجد به یک مرکز علمی مهم و نوعی دانشگاه تبدیل شد که در آن فقه، حدیث و طب تدریس می‌شد .
• مرمت بزرگ سلطان لاجین (1296): مهم‌ترین مرمت در تاریخ مسجد به دستور سلطان مملوکی، حسام‌الدین لاجین، انجام شد . لاجین که در زمان آشفتگی سیاسی در این مسجد پناه گرفته بود، نذر کرد که اگر به قدرت برسد آن را بازسازی کند . این بازسازی جامع شامل بازسازی کامل مناره از سنگ، ساخت حوض و گنبد سنگی کنونی در مرکز صحن، افزودن منبر چوبی نفیس و احیای کاربری علمی مسجد بود .

بازدید از مسجد و نقش امروزی آن

امروزه، مسجد ابن طولون یکی از مهم‌ترین نمونه‌های حفظ‌شده معماری اسلامی و یک جاذبه گردشگری برجسته در قاهره تاریخی است .

• موقعیت و دسترسی: مسجد در میدان احمد بن طولون در محله سیده زینب واقع شده است. در مجاورت آن، موزه «گایر-اندرسون» قرار دارد.
• جاذبه‌ها: بازدیدکنندگان می‌توانند از مناره ملویه بالا بروند و از منظره پانورامای بی‌نظیری از قاهره قدیم لذت ببرند.
• نقش معاصر: علاوه بر اینکه یک مکان فعال برای اقامه نماز است ، این مسجد به عنوان یک نمونه زنده برای مطالعه معماری عباسی و طولونی مورد توجه پژوهشگران قرار دارد . این مسجد همچنین به عنوان لوکیشن فیلمبرداری، از جمله در فیلم جیمز باند «جاسوسی که مرا دوست داشت» (1977)، مورد استفاده قرار گرفته است .
• ساعات بازدید: مسجد معمولاً همه روزه از ساعت 9 صبح تا 5 بعد از ظهر به روی بازدیدکنندگان باز است.

خلاصه

مسجد احمد بن طولون نه فقط یک اثر تاریخی، بلکه نمادی از یک دوران پرفراز و نشیب در تاریخ مصر است. این بنا که بر تپه‌ای مقدس با افسانه‌هایی چون فرود کشتی نوح ساخته شده، تنها بازمانده پایتخت ویران‌شده القطائع و شاهدی بر جاه‌طلبی بنیان‌گذارش است . معماری منحصربه‌فرد آن که مستقیماً از سامرا، پایتخت عباسیان، الهام گرفته، این مسجد را به یک نمونه خالص از هنر عباسی در مصر تبدیل کرده است . انتخاب‌های معمارانه آن، مانند مقیاس عظیم و استفاده از جرزهای آجری به جای ستون، پیام‌های سیاسی روشنی مبنی بر قدرت، استقلال و خودکفایی دولت طولونی را فریاد می‌زند . ویژگی‌های شاخص آن شامل پیشگامی در استفاده ساختاری از طاق‌های نوک‌تیز (که بر معماری گوتیک اروپا تأثیر گذاشت)، تزئینات گچ‌بری پیچیده به سبک سامرا، و مناره‌ای نمادین است که نسخه کنونی آن یک بازسازی کامل سنگی از دوره مملوکی می‌باشد . این مسجد که به لطف ساختار مستحکم خود و مرمت حیاتی سلطان لاجین پابرجا مانده، در طول تاریخ به عنوان مرکز علمی و پناهگاه نیز خدمت کرده است . امروزه، مسجد ابن طولون به عنوان کهن‌ترین مسجد مصر که ساختار اصلی خود را حفظ کرده، گنجینه‌ای معماری و مقصدی ضروری برای هر علاقه‌مند به تاریخ و هنر اسلامی در قاهره به شمار می‌رود .