موزه گایر اندرسون: گوهری پنهان در قلب قاهره - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: جایگاه منحصربه‌فرد: فراتر از موزه، یک «خانه-موزه» زنده

تفاوت اصلی موزه گایر اندرسون با موزه‌های سنتی در نحوه ارائه آثار نهفته است . در حالی که موزه‌ای مانند موزه هنر اسلامی قاهره، آثار را از بستر اصلی‌شان جدا کرده و در ویترین‌های نمایشگاهی به نمایش می‌گذارد ، در اینجا اشیاء بخشی از یک فضای زیسته و واقعی هستند . بازدیدکننده به جای تماشای فرش‌ها و مبلمان در یک گالری، آن‌ها را در همان جایی می‌بیند که قرار بوده استفاده شوند: در اتاق‌های نشیمن، تالارهای پذیرایی و حرم‌سرای خانه . این رویکرد به بازدیدکننده اجازه می‌دهد تا زندگی روزمره، روابط اجتماعی و ذوق و سلیقه آن دوران را به شکلی ملموس تصور کند .

این ویژگی، موزه را از دیگر خانه‌های تاریخی بازسازی‌شده مانند «بیت السحیمی» نیز متمایز می‌کند . هرچند بیت السحیمی نمونه‌ای باشکوه از یک خانه ثروتمند قاهره‌ای است، اما موزه گایر اندرسون به دلیل داشتن روح و سلیقه شخصی سرگرد رابرت گایر-اندرسون، هویتی منحصربه‌فرد یافته است . مجموعه التقاطی او که شامل آثار هنری اسلامی، عتیقه‌جات فرعونی و یادگارهایی از ایران، ترکیه و چین است، این مکان را از یک بازسازی تاریخی صرف به یک روایت شخصی و هنری تبدیل کرده است .

تاریخچه: از خانه کرتی تا میراث اندرسون پاشا

این موزه در حقیقت از دو خانه باستانی با مجموع 29 اتاق مبله تشکیل شده است که از طریق یک پل (قنطره) در طبقه سوم به یکدیگر متصل شده‌اند .

• بیت آمنه بنت سالم (Bayt Amna bint Salim): این خانه که بخش غربی مجموعه را تشکیل می‌دهد، قدیمی‌تر بوده و در سال 1540 میلادی (947 هجری قمری) ساخته شد . این خانه بعدها به نام آخرین مالک تاریخی خود، «آمنه بنت سالم»، شهرت یافت .
• بیت الکریتلیه (Bayt al-Kritliyya) یا "خانه زن کرتی": این خانه بزرگتر که در بخش شرقی قرار دارد، در سال 1632 میلادی (1041 هجری قمری) به دست حاج محمد بن سالم الجزار بنا شد . نام این خانه از یکی از آخرین ساکنان آن، زنی ثروتمند و مسلمان از جزیره کرت، گرفته شده است .

در اوایل قرن بیستم، این دو خانه که بر روی دیوار خارجی مسجد ابن طولون ساخته شده بودند، در وضعیت «متروکه»، «مخروبه» و «رو به ویرانی» قرار داشتند . در سال 1928، دولت مصر در راستای برنامه‌های توسعه شهری و برای تسهیل دسترسی به مسجد ابن طولون، شروع به تخریب خانه‌های اطراف آن کرد . اما «کمیته حفظ آثار عربی» با استناد به اینکه «بیت الکریتلیه» یک نمونه استثنایی و بسیار خوب حفظ شده از معماری خانگی قرن هفدهم است، با تخریب آن مخالفت کرد و این بنای ارزشمند را از ویرانی نجات داد .

رابرت گایر-اندرسون: احیاگر و مجموعه‌دار پرشور

سرگرد رابرت گرنویل «جان» گایر-اندرسون پاشا (1881-1945)، یک پزشک جراح ایرلندی، افسر بازنشسته ارتش بریتانیا و مجموعه‌داری پرشور بود که شیفتگی عمیقی به فرهنگ و هنر مشرق‌زمین داشت . در سال 1935، طی توافقی با دولت مصر، او اجازه یافت در این دو خانه رو به زوال ساکن شود . او متعهد شد که با هزینه شخصی خانه‌ها را مرمت کرده و با مجموعه هنری وسیع خود مبله کند .

او طی هفت سال (1935-1942) شخصاً بر فرآیند بازسازی نظارت کرد . چالش اصلی، حفظ اصالت معماری و در عین حال، قابل سکونت کردن آن بود . روش او شامل نصب تأسیسات مدرن مانند برق و لوله‌کشی و بازسازی دقیق ویژگی‌های اصلی مانند فواره‌ها و سنگ‌فرش‌ها بود . یکی از روش‌های خلاقانه او، استفاده از عناصر معماری نجات‌یافته از دیگر خانه‌های تخریب‌شده قاهره بود؛ برای مثال، او با استفاده از مشربیه‌هایی که جمع‌آوری کرده بود، باغ زیبایی را بر روی بام خانه ایجاد کرد . او با یک قایق بادبانی بر روی نیل سفر می‌کرد و عتیقه‌جات را از سراسر مصر گرد می‌آورد تا روح خود را در کالبد خانه بدمد .

اندرسون تا سال 1942 به دلیل بیماری در این خانه زندگی کرد و پس از خروج، به وعده خود عمل نمود و این مجموعه بی‌نظیر را به دولت مصر هدیه داد . به پاس این خدمت، ملک فاروق، پادشاه وقت مصر، به او لقب افتخاری «پاشا» اعطا کرد .

افسانه‌ها و داستان‌های محلی

جذابیت موزه تنها به معماری و اشیاء آن محدود نمی‌شود؛ این خانه با افسانه‌هایی که گایر-اندرسون از «شیخ سلیمان الکرتلی»، آخرین بازمانده خانواده کرتی، جمع‌آوری و در کتابی با عنوان «افسانه‌های خانه زن کرتی» منتشر کرد، جان گرفته است .

• چاه خفاش‌ها (بئر الوطاویط): مشهورترین افسانه خانه مربوط به چاهی 15 متری در حیاط است .

  • قدرت‌های جادویی: گفته می‌شود اگر عاشقی به درون آب آن نگاه کند، به جای تصویر خود، چهره معشوقش را خواهد دید .
  • تقدس باستانی: برخی معتقدند خانه بر روی کوه «جبل یشکر» (تپه شکرگزاری) ساخته شده، جایی که کشتی نوح پس از طوفان در آن آرام گرفت و آخرین آب‌های طوفان از طریق این چاه به زمین فرو رفت .
  • گنج و جن: روایتی از گنجی بزرگ در انتهای چاه سخن می‌گوید که توسط سلطان جنیان و هفت دخترش محافظت می‌شود .

• شاه مارها (ملک‌الثعبان): یکی از 14 افسانه کتاب، داستان «مار نیکوکار بیت الکریتیه» است . برخلاف تصور رایج، مار در این خانه موجودی نحس نیست، بلکه یک روح محافظ و خوش‌یمن است . این داستان که ریشه در اسطوره کهن خاورمیانه‌ای «شاهماران» (زنی با نیمی از بدن مار و نماد خرد) دارد، ماجرای مرد جوانی به نام «جاماسب» را روایت می‌کند که توسط دوستانش خیانت دیده و به چاهی انداخته می‌شود. او در آنجا دنیای زیرزمینی مارها را کشف می‌کند و با «شاه مار» ملاقات می‌کند. شاه مار به شرط رازداری به او امان می‌دهد، اما به او هشدار می‌دهد که اگر در انظار عمومی وارد آب شود، پوست بدنش به فلس مار تبدیل شده و رازش فاش خواهد شد .

• حکایات فراطبیعی دیگر:

  • روح محافظ: گفته می‌شود روح شیخ هارون الحسینی که در گوشه‌ای از خانه دفن شده، از بنا در برابر دزدان محافظت می‌کند .
  • روح سرگردان: روح آقا سلیم، یکی از مالکان خسیس پیشین، همچنان در خانه سرگردان است .

گشتی در معماری و فضاهای داخلی: از سلام‌لک تا حرم‌لک

معماری موزه بر اساس تفکیک سنتی خانه‌های اسلامی به دو حریم عمومی و خصوصی طراحی شده است .

• سلام‌لِک (Selamlik): بخش عمومی و مردانه خانه برای پذیرایی از مهمانان .
• حرم‌لِک (Haramlik): حریم خصوصی و خانوادگی .

بازدید از حیاط مرکزی با کفپوش مرمرین و فواره‌ای زیبا آغاز می‌شود که قلب خانه است . در این حیاط، «چاه خفاش‌ها» قرار دارد که افسانه‌های بسیاری پیرامون آن شکل گرفته است .

بخش اول: سلام‌لک (فضای عمومی و پذیرایی)

• مقعد (Ma'ad) یا ایوان تابستانی: ایوانی وسیع و نیمه‌باز مشرف به حیاط با سقف چوبی تزئین‌شده .
• قاعه (Qa'a) یا تالار اصلی پذیرایی: باشکوه‌ترین فضای موزه با سقفی مرتفع، فواره مرمری و پنجره‌های مشبک چوبی (مشربیه) . بخشی از «کِسوه» (پرده کعبه) نیز در این تالار به نمایش گذاشته شده است .
• اتاق دمشقی (The Damascus Room): این اتاق که از یک خانه اشرافی قرن هفدهمی در دمشق به اینجا منتقل شده، با دیوارهای چوبی منبت‌کاری، نقاشی و طلاکاری شده پوشیده شده است .

حرم‌لک (فضای خصوصی و خانوادگی)

با عبور از پل ارتباطی، وارد حریم خصوصی و صمیمی‌تر خانه می‌شوید .

• اتاق حرم (The Harem Room): فضای اصلی زندگی خانواده با پنجره‌های متعدد مشربیه و کمدهای باشکوهی از تهران با نمادهای منطقةالبروج .
• اتاق‌های موضوعی:
  • اتاق ایرانی (The Persian Room): با آثاری از اواخر دوره صفوی، کاشی‌کاری‌های نفیس و تختخوابی به سبک ایرانی .
  • اتاق مصری (The Ancient Egyptian Room): دفتر کار سابق اندرسون با آثاری از مصر باستان و یک کپی از مجسمه برنزی مشهور «گربه گایر-اندرسون» .
  • گربه گایر-اندرسون: مشهورترین قطعه مرتبط با این مجموعه، «گربه گایر-اندرسون» است. نسخه اصلی این مجسمه برنزی که تجسمی از الهه «باستت» است و به حدود 600 پیش از میلاد تعلق دارد، در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود .
  • اتاق ملکه آن (The Queen Anne Room): تلفیقی از سبک‌های شرقی و غربی با مبلمان اروپایی .
  • اتاق بیزانسی (The Byzantine Room): این اتاق که همان پل ارتباطی دو خانه است، شامل مجموعه‌ای از اشیاء مسیحی است .
• تراس روی بام (The Roof Terrace): اوج بازدید با چشم‌اندازی پانورامیک از مسجد ابن طولون و قاهره قدیم . این فضا با استفاده از مشربیه‌هایی که اندرسون از خانه‌های تخریب‌شده دیگر جمع‌آوری کرده بود، به یک باغ زیبا تبدیل شده است .

حضور در فرهنگ، سینما و ادبیات

• سینمای بین‌المللی: شهرت جهانی موزه با فیلم‌برداری صحنه‌هایی از فیلم جیمز باند "جاسوسی که مرا دوست داشت" (1977) در تالار پذیرایی و تراس آن دوچندان شد .
• سینمای مصر: این مکان لوکیشن بیش از 40 فیلم و سریال مصری بوده است . آثاری چون «الماظ و عبدو الحمولی» و فیلم‌های ساخته شده بر اساس رمان‌های نجیب محفوظ، از فضای اصیل این خانه بهره برده‌اند .
• آثار ادبی: مهم‌ترین اثر ادبی مرتبط با خانه، کتاب خود گایر-اندرسون با عنوان «افسانه‌های خانه زن کرتی» است که داستان‌های شفاهی و فولکلور این مکان را ثبت کرده است .

اطلاعات بازدید

• موقعیت: محله سیده زینب، کنار دیوار خارجی مسجد ابن طولون.
• ساعات کار: عموماً همه روزه از 9 صبح تا 4 بعد از ظهر (توصیه می‌شود ساعات دقیق قبل از بازدید بررسی شود).
• هزینه ورودی: هزینه ورودی مقرون به صرفه است و برای دانشجویان تخفیف وجود دارد.

خلاصه

موزه گایر اندرسون، واقع در مجاورت مسجد ابن طولون، یک «خانه-موزه» منحصربه‌فرد است که در دو خانه تاریخی قرن 16 و 17 به نام‌های "بیت الکریتلیه" و "بیت آمنه بنت سالم" قرار دارد . این خانه‌ها که در اوایل قرن بیستم در وضعیت مخروبه‌ای قرار داشتند، توسط سرگرد بریتانیایی، رابرت گایر-اندرسون پاشا، بین سال‌های 1935 تا 1942 با هزینه شخصی مرمت شدند . او مجموعه هنری التقاطی و شخصی خود را در این خانه‌ها چید و سپس کل مجموعه را به دولت مصر اهدا کرد .

برخلاف موزه‌های سنتی، این مکان تجربه‌ای صمیمی و ملموس از زندگی دوران عثمانی ارائه می‌دهد، زیرا اشیاء در بستر طبیعی و زیسته خود به نمایش گذاشته شده‌اند . معماری بنا نمونه‌ای برجسته از خانه‌های دوران عثمانی با تقسیم‌بندی به سلام‌لک (عمومی) و حرم‌لک (خصوصی) است . شهرت موزه نه تنها به دلیل معماری و مجموعه‌های هنری متنوعش (شامل اتاق‌های ایرانی و دمشقی) است، بلکه به خاطر پیوند عمیقش با افسانه‌های محلی که در کتاب «افسانه‌های خانه زن کرتی» گردآوری شده، نیز شناخته می‌شود . داستان‌هایی مانند «چاه خفاش‌ها» و «شاه مارها» به این مکان هویتی جادویی بخشیده‌اند . این موزه که به عنوان لوکیشن فیلم جیمز باند "جاسوسی که مرا دوست داشت" شهرت جهانی یافته، تجربه‌ای غوطه‌ور در تاریخ، هنر، افسانه و سبک زندگی در قاهره قدیم را به بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد .