مجسمه غول های ممنون مصر: نگهبانان خاموش فرعون آمنهوتپ سوم و رازهای معبد گمشده او - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و ساخت: یادبودی از یک عصر طلایی

این مجسمه‌ها به دستور آمنهوتپ سوم، نهمین فرعون از دودمان هجدهم، در حدود سال 1350 پیش از میلاد ساخته شدند . دوران حکومت او به عنوان عصر طلایی امپراتوری مصر، سرشار از صلح، رفاه و شکوه معماری شناخته می‌شود . این دو تندیس در واقع نگهبانان ورودی شرقی معبد تدفین آمنهوتپ سوم بودند . این معبد که با نام «معبد میلیون‌ها سال» نیز شناخته می‌شد، در زمان خود عظیم‌ترین و باشکوه‌ترین مجموعه مذهبی در مصر به شمار می‌رفت و با وسعتی حدود 35 هکتار (86 جریب)، حتی از بخش‌هایی از معبد کارناک نیز بزرگ‌تر بود . این مجموعه عظیم به دلیل قرار گرفتن در دشت سیلابی نیل، وقوع یک زلزله قدرتمند در حدود سال 1200 پیش از میلاد و استفاده از سنگ‌های آن در ساخت‌وسازهای بعدی، تقریباً به طور کامل ویران شد .

توصیف مجسمه‌ها: ابهت تراشیده از سنگ و نمادهای قدرت

این دو تندیس که هر کدام از یک تخته‌سنگ یکپارچه کوارتزیت تراشیده شده‌اند، فرعون آمنهوتپ سوم را در حالت نشسته بر تخت سلطنت و با نگاهی به سوی شرق و طلوع خورشید به تصویر می‌کشند .

• ابعاد: ارتفاع هر مجسمه حدود 18 متر (نزدیک به 60 فوت) و وزن هر کدام تقریباً 720 تن تخمین زده می‌شود .
• جزئیات: فرعون با تاج سلطنتی «نِمِس»، ریش تشریفاتی و دامنی شاهانه به تصویر کشیده شده و دستانش را بر روی زانوهای خود قرار داده است .
• نقوش جانبی و معنای نمادین: در کنار پاهای هر تندیس و بر روی تخت، نقوشی با بار معنایی عمیق ایدئولوژیک حکاکی شده است:
  • زنان سلطنتی: مجسمه‌های کوچک‌تری از همسر اصلی او، ملکه تیه، و مادرش، موتم‌ویا، در کنار پاهای فرعون قرار دارند . حضور همزمان مادر و همسر، نمادی قدرتمند از چرخه تولد دوباره و احیای ابدی فرعون بود، همان‌طور که خدای خورشید خود را از طریق الهه آسمان احیا می‌کند . این امر همچنین نشان‌دهنده جایگاه و نفوذ استثنایی این زنان در دربار بود .
  • خدای نیل (هاپی): بر روی کناره‌های تخت، نقوشی از خدای نیل، «هاپی»، در حال اتحاد گیاهان نمادین مصر علیا و سفلی حک شده است . این تصاویر نماد تسلط فرعون بر کل سرزمین مصر و نقش او به عنوان تضمین‌کننده نظم کیهانی (ماعت)، رفاه و فراوانی برای مردمش بود . ترکیب این سه عنصر (مادر، همسر و خدای نیل) نماد کاملی از تولد دوباره و جاودانگی فرعون را به نمایش می‌گذاشت .

شاهکار مهندسی باستان: استخراج و انتقال غول‌های سنگی

انتقال دو بلوک یکپارچه کوارتزیت 720 تنی از معادن "الجبل الأحمر" (کوه سرخ) در نزدیکی قاهره امروزی به تبس، در مسافتی بیش از 670 کیلومتر، یک شاهکار لجستیکی در دنیای باستان محسوب می‌شود .

• استخراج از معدن: کارگران با استفاده از ابزارهای سنگی سخت مانند توپ‌های دولریت، گُوه‌های چوبی که با آب منبسط می‌شدند، و تکنیک آتش‌افروزی (داغ کردن سنگ و ریختن آب سرد) این بلوک‌های عظیم را از صخره جدا می‌کردند .
• حمل و نقل: این عملیات شامل حمل زمینی بر روی سورتمه‌های چوبی غول‌پیکر که مسیرشان با آب مرطوب می‌شد و حمل آبی با استفاده از کشتی‌های باری ویژه (بارج) بود . بلوک‌ها احتمالاً در فصل کم‌آبی بر روی کشتی‌ها قرار گرفته و با آغاز طغیان نیل، سفر خود را به سمت جنوب آغاز می‌کردند .

پدیده شگفت‌انگیز: مجسمه آوازخوان و اسطوره ممنون

شهرت اصلی غول‌های ممنون در دوران باستان به پدیده‌ای اسرارآمیز بازمی‌گردد . در سال 27 پیش از میلاد، زلزله‌ای شدید باعث ایجاد شکافی بزرگ در مجسمه شمالی (سمت راست) شد . پس از این رویداد، هر روز هنگام طلوع آفتاب، صدایی مرموز که «مانند یک ضربه» یا «صدای برنز ضربه‌خورده» توصیف شده، از این مجسمه به گوش می‌رسید .

• اسطوره ممنون: مسافران یونانی و رومی این آوا را به «ممنون»، قهرمان اسطوره‌ای حبشه و فرزند اِئوس (الهه سپیده‌دم) نسبت دادند که در جنگ تروا به دست آشیل کشته شد . آن‌ها این صدا را خوشامدگویی ممنون به مادرش در سپیده‌دم یا ناله مادر در سوگ فرزندش تفسیر می‌کردند . این نام‌گذاری به دلیل هم‌پوشانی جغرافیایی (حبشه در جنوب مصر)، تمایل یونانیان به تفسیر پدیده‌ها در چارچوب اساطیر خود و هم‌زمانی دقیق پدیده صوتی با طلوع خورشید (زمان الهه اِئوس) به سرعت رواج یافت .
• جاذبه گردشگری و اوراکل: این مکان به یک جاذبه زیارتی و حتی یک اوراکل (محل پیشگویی) تبدیل شد . بیش از 100 کتیبه به زبان‌های یونانی و لاتین توسط بازدیدکنندگان، از جمله امپراتور هادریان و شاعر دربارش یولیا بالبیلا، بر روی مجسمه حک شد .
• توضیح علمی و پایان آواز: دانشمندان امروزی معتقدند این صدا در نتیجه تبخیر رطوبت جمع‌شده در شکاف‌های سنگ بر اثر تابش خورشید ایجاد می‌شده است . این پدیده تا حدود سال 199 میلادی ادامه یافت تا اینکه سپتیمیوس سوروس، امپراتور روم، دستور به مرمت مجسمه داد و با بسته شدن شکاف‌ها، این آوای اسرارآمیز برای همیشه خاموش شد .

پروژه حفاظت و چالش‌های معاصر

پروژه «حفاظت از تندیس‌های ممنون و معبد آمنهوتپ سوم» که از سال 1998 با همکاری بین‌المللی آغاز شده، با چالش‌های فنی و محیطی پیچیده‌ای برای نجات این محوطه روبرو بوده است .

• آب‌های زیرزمینی و شوری خاک: بالا آمدن آب‌های زیرزمینی شور، ناشی از ساخت سد اسوان و آبیاری مزارع مجاور، باعث فرسایش شدید سنگ‌های متخلخل می‌شد .
  • راهکار مهندسی: طراحی و اجرای یک سیستم یکپارچه مدیریت آب و زهکشی که با موفقیت سطح آب را تا نزدیک به سه متر پایین آورد . این اقدام امکان حفاری ایمن و حفاظت از پایه‌ها و کف‌سازی‌های معبد را فراهم کرد .
• خطرات لرزه‌ای و پایداری سازه: تاریخچه تخریب معبد بر اثر زلزله و لرزش‌های ناشی از جاده مجاور، پایداری آثار را تهدید می‌کند .
  • راهکار حفاظتی: تمرکز بر بازسازی و مونتاژ مجدد هزاران قطعه اصلی به جای ساخت سازه‌های جدید . این فرآیند شامل پاک‌سازی، مستندسازی دقیق با اسکن دیجیتال سه‌بعدی و اتصال قطعات با استفاده از مواد تخصصی سازگار با سنگ اصلی برای تضمین پایداری بلندمدت است .
• باستان‌شناسی نجات‌بخش: این پروژه که «باستان‌شناسی نجات‌بخش» توصیف شده، هزاران قطعه مجسمه را از تخریب و سرقت نجات داده است . تیم پروژه با موفقیت تندیس‌های عظیم دیگری را در محل پیلون‌های دوم و سوم و دروازه شمالی بازسازی و نصب کرده و بیش از 280 مجسمه الهه سخمت را مرمت نموده است .

نمایش یافته‌ها و ایجاد یک موزه روباز

هدف نهایی پروژه، فراتر از حفاظت، بازآفرینی تصویری از شکوه اولیه معبد برای بازدیدکنندگان است .

• نصب در مکان اصلی (In-situ): تندیس‌های عظیم، مجسمه‌های سخمت، اسفینکس‌ها و سایر آثار مرمت‌شده، تا حد امکان در مکان‌های اصلی خود در امتداد محور تشریفاتی معبد نصب شده‌اند .
• ایجاد یک موزه روباز: با این رویکرد، محوطه معبد به تدریج در حال تبدیل شدن به یک موزه روباز عظیم است . این کار به بازدیدکنندگان اجازه می‌دهد تا مقیاس، چیدمان اصلی و ارتباط میان مجسمه‌ها و معماری را همان‌گونه که در 3400 سال پیش بوده است، تجربه کنند و تصویری زنده از «معبد میلیون‌ها سال» آمنهوتپ سوم به دست آورند .

این دو نگهبان سنگی، امروزه نه تنها شاهدی بر قدرت یک فرعون بزرگ و نبوغ مهندسی مصریان باستان هستند، بلکه نمادی از تلاش‌های موفق بین‌المللی برای حفاظت از میراث جهانی در برابر تهدیدهای طبیعی و مدرن به شمار می‌روند .

خلاصه

این راهنما  به بررسی جامع «غول‌های ممنون»، دو مجسمه عظیم فرعون آمنهوتپ سوم واقع در کرانه باختری نیل در اقصر می‌پردازد . این تندیس‌ها که حدود سال 1350 پیش از میلاد ساخته شدند، نگهبانان ورودی معبد تدفین این فرعون بودند؛ معبدی که با وسعت 35 هکتار، بزرگترین در نوع خود محسوب می‌شد اما بر اثر زلزله و سیلاب تخریب گردید . گزارش به توصیف دقیق مجسمه‌ها با ارتفاع 18 متر و وزن 720 تن و تحلیل معنای نمادین نقوش جانبی آن‌ها، از جمله مجسمه‌های ملکه تیه و مادر فرعون به عنوان نماد احیای ابدی و نقوش خدای نیل به عنوان نماد تضمین نظم کیهانی، می‌پردازد . بخش قابل توجهی به شاهکار مهندسی باستان در استخراج و حمل این بلوک‌های 720 تنی از فاصله‌ای 670 کیلومتری اختصاص دارد .

بخش کلیدی گزارش به پدیده معروف «آوازخوانی» مجسمه شمالی پس از زلزله سال 27 پیش از میلاد می‌پردازد . این پدیده صوتی که توسط بازدیدکنندگان یونانی و رومی به اسطوره «ممنون» نسبت داده شد، مجسمه را به یک جاذبه توریستی و اوراکل در جهان باستان تبدیل کرد و سرانجام با مرمت آن در سال 199 میلادی خاموش شد .

در نهایت، گزارش به پروژه حفاظتی معاصر (آغاز از 1998) و چالش‌های آن، از جمله بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و خطرات لرزه‌ای، می‌پردازد . راهکارهای مهندسی نوین مانند نصب سیستم زهکشی و تکنیک‌های مرمتی پیشرفته مانند اسکن سه‌بعدی و مونتاژ مجدد قطعات اصلی تشریح شده‌اند . این پروژه با نصب مجدد آثار در مکان اصلی خود، در حال تبدیل محوطه به یک موزه روباز عظیم است تا بازدیدکنندگان بتوانند شکوه اولیه معبد را درک کنند .