آشنایی با مجموعه معبد دندرا مصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: موقعیت و تاریخچه: از فراعنه تا رومیان

مجموعه معبد دندرا در کرانه باختری رود نیل، در نزدیکی شهر قنا و در فاصله حدود 83 کیلومتری شمال شهر اقصر واقع شده است . این مجموعه یکی از بهترین نمونه‌های باقی‌مانده از معابد دوره بطلمیوسی-رومی در مصر به شمار می‌رود که به دلیل شرایط حفاظتی استثنایی، بسیاری از جزئیات آن همچنان پابرجاست .

ریشه‌های باستانی (دوران پیش از بطلمیوسی)

شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که دندرا از دوران‌های بسیار کهن، حتی از دوران پیش‌سنگی، یک مرکز مذهبی مهم بوده است .

• پادشاهی قدیم: یافته‌ها حاکی از آن است که فرعون پپی اول (حدود 2250 پیش از میلاد) بناهایی در این مکان ساخته است .
• پادشاهی میانه و نوین: بقایایی از یک بنای یادبود متعلق به منتوهوتپ دوم (پادشاهی میانه) و یک معبد از دوران دودمان هجدهم (پادشاهی نوین، حدود 1500 پیش از میلاد) نیز در این محوطه کشف شده که نشان‌دهنده اهمیت مستمر این مکان در طول تاریخ فراعنه است .
• آخرین فرعون بومی: قدیمی‌ترین سازه باقی‌مانده در مجموعه، «مامیسی» یا خانه تولد است که توسط نکتانبو دوم، آخرین فرعون بومی مصر (حکمرانی 360-343 پیش از میلاد)، ساخته شد . این بنا به تولد ایهی، فرزند ایزدی حاثور و حوروس، اختصاص داشت .

عصر طلایی (دوران بطلمیوسی و رومی)

ساختار اصلی معبد کنونی که به ایزدبانو حاثور تقدیم شده، در اواخر دوره بطلمیوسی، به ویژه در دوران سلطنت بطلمیوس دوازدهم و کلئوپاترا هفتم (قرن اول پیش از میلاد) آغاز شد . ساخت و توسعه آن در دوره رومیان نیز ادامه یافت و در مجموع حدود 200 سال به طول انجامید .

• بخش بطلمیوسی: هسته اصلی معبد، شامل محراب داخلی و سرداب‌ها، در این دوران ساخته شد .
• بخش رومی: با الحاق مصر به امپراتوری روم، ساخت و تزئین معبد ادامه یافت . تالار ستون‌دار بزرگ در دوران امپراتور تیبریوس ساخته شد . امپراتوران بعدی مانند آگوستوس، تراژان، دومیتیان و نرون نیز در ساخت دروازه ورودی باشکوه و تکمیل «مامیسی رومی» نقش داشتند . وجود نقوشی از این امپراتوران در حال انجام مراسم مصری، نشان‌دهنده تداوم اهمیت مذهبی دندرا و تلاش آن‌ها برای مشروعیت‌بخشی به حکومتشان بود .

تثلیث الهی دندرا: حاثور، حوروس و ایهی

در قلب باورهای مذهبی دندرا، تثلیثی متشکل از ایزدبانو حاثور، همسرش حوروسِ اِدفو و پسرشان ایهی قرار دارد .

الف) حاثور: الهه عشق، موسیقی و مادری

حاثور (Hathor)، «بانوی دندرا»، یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین ایزدبانوان مصر باستان بود . او الهه عشق، زیبایی، موسیقی، شادی، مادری، لذت و باروری بود . نام او به معنای «منزلگاه حوروس» است که به نقش او به عنوان مادر یا همسر این ایزد اشاره دارد .

• ویژگی‌ها و مسئولیت‌ها: حاثور حامی زنان بود و باور بر این بود که به آن‌ها در زایمان کمک می‌کند . پرستشگاه او «خانه جذبه و مستی» نامیده می‌شد و او تبرک‌بخشنده هنرمندان، رقصندگان و موسیقی‌دانان بود . علاوه بر جنبه‌های شادمانه، او نقشی دوگانه داشت؛ از یک سو، به عنوان «شهبانوی باختر»، به مردگان در جهان دیگر خوشامد می‌گفت و از سوی دیگر، می‌توانست به شکل یک شیرزن خشمگین برای مجازات انسان‌ها ظاهر شود .
• نمادها: او اغلب به شکل زنی با شاخ‌های گاو و قرص خورشید بر سر، یا به شکل یک گاو کامل به تصویر کشیده می‌شد که نماد مادری و جنبه پرورشی او بود . ساز سیستروم (جغجغه مقدس) نیز از نمادهای اصلی او بود که برای دور کردن ارواح پلید استفاده می‌شد . سرستون‌های بی‌نظیر معبد دندرا با چهره حاثور و الهام از این ساز تزئین شده‌اند .

ب) حوروسِ اِدفو: همسر الهی

حوروس، ایزد آسمان و پادشاهی با سر شاهین، به عنوان همسر حاثور در این تثلیث پرستش می‌شد . معبد بزرگ ادفو، واقع در جنوب دندرا، به او تقدیم شده است . او معمولاً به صورت مردی با سر شاهین و تاج دوگانه مصر علیا و سفلی به تصویر کشیده می‌شد . اتحاد الهی این دو نماد هماهنگی کیهانی و سلطنتی بود .

ج) ایهی: خدای موسیقی و شادی

ایهی (Ihy)، پسر حاثور و حوروس، تثلیث دندرا را کامل می‌کرد . او خدای موسیقی و شادی بود و معمولاً به شکل کودکی برهنه با انگشتی بر دهان (نماد کودکی) در حال نواختن سیستروم به تصویر کشیده می‌شد . حضور او نماد محصول عشق الهی والدینش، یعنی شادی و خلقت جدید بود . بنای «مامیسی» (خانه تولد) به تولد الهی او اختصاص داشت که نمادی از چرخه زندگی و تجدید حیات بود . گاهی از این فرزند الهی با نام هارسومْتوس (Hor-Sema-Tawy) نیز یاد می‌شود که خود نماد تولد دوباره و آغاز چرخه‌ای جدید است .

شگفتی‌های معماری و نقوش نمادین

مجموعه معبد دندرا شامل چندین سازه است که هر یک گنجینه‌ای از هنر و اساطیر هستند.

• معبد اصلی حاثور:

  • تالار ستون‌دار بزرگ (Hypostyle Hall) و سقف نجومی آن: نمای باشکوه معبد با شش ستون عظیم آغاز می‌شود که به تالار بزرگ با 18 ستون دیگر متصل است (مجموعاً 24 ستون) . سرستون‌های همه این ستون‌ها به شکل چهره حاثور تراشیده شده‌اند . سقف این تالار که در دوران امپراتور تیبریوس ساخته شد، یک نقشه کیهانی پیچیده و خیره‌کننده است که به «زودیاک مستطیلی» نیز شهرت دارد . این سقف به هفت نوار تقسیم شده و شامل الهه آسمان نوت، صور فلکی دایره‌البروج، صور فلکی سنتی مصر و سیارات شناخته‌شده آن زمان است .
  • سرداب‌ها (Crypts) و "چراغ دندرا": دندرا دارای دوازده سرداب مخفی برای نگهداری اشیاء مقدس است . نقش برجسته مشهور به «چراغ دندرا» در یکی از این سرداب‌ها، برخلاف نظریه‌های حاشیه‌ای، یک شمایل‌نگاری پیچیده از اسطوره آفرینش و تولد ایزد هارسومْتوس (شکلی از هوروس) است . این نقش شامل نمادهایی چون مار (ایزد هارسومتوس)، گل نیلوفر آبی (آفرینش)، ستون جِد (پایداری) و ظرف بیضی (رحم کیهانی) است .

• مامیسی رومی (خانه تولد): این بنای بزرگتر که ساخت آن در زمان امپراتوران آگوستوس و تراژان آغاز و تکمیل شد، به تولد ایزد کودک، ایهی، تقدیم شده است . دیوارهای آن با نقوش برجسته زیبایی از داستان تولد ایهی تزئین شده است که در آن خدایانی مانند «پتاح» در حال خلق کودک بر روی چرخ کوزه‌گری، «هفت حاثور» به عنوان پریان نگهبان در حال شیر دادن به نوزاد الهی، و ایزد بِس به عنوان محافظ زایمان و کودکان به تصویر کشیده شده‌اند .

• معبد ایزیس (Iseion): در پشت معبد اصلی، معبد کوچکتری قرار دارد که به ایزدبانو ایزیس تقدیم شده و ساخت آن به دوران امپراتور آگوستوس بازمی‌گردد . نقوش دیوارهای آن، داستان تولد ایزیس از مادرش، نوت (الهه آسمان) را روایت می‌کنند . معماری این بنا با داشتن درهایی در چهار جهت اصلی، نمادی از فرمانروایی جهانی ایزیس بر تمام گوشه‌های جهان بود . کارکرد اصلی این معبد، جشن گرفتن تولد خود ایزیس و تثبیت جایگاه او به عنوان یک ایزدبانوی جهانی بود .

• سایر بناها:

  • آسایشگاه (Sanatorium): یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد مجموعه، وجود یک «آسایشگاه» آجری بود . این مکان نوعی بیمارستان باستانی بود که زائران برای شفا یافتن به آنجا می‌آمدند . آیین‌های درمانی شامل استفاده از آب مقدس و «خواب‌بینی» (انکوباسیون) بود؛ بیماران می‌خوابیدند به این امید که حاثور در خواب بر آن‌ها ظاهر شود و راه درمان را نشان دهد .
  • دریاچه مقدس: برای تطهیر آیینی کاهنان استفاده می‌شد.
  • کلیسای قبطی: بقایای یک کلیسای قبطی، احتمالاً از قرن پنجم میلادی، در محوطه وجود دارد . وجود این کلیسا شاهدی فیزیکی بر گذار مذهبی از پرستش خدایان مصری به مسیحیت و پایان حیات معبد به عنوان یک مرکز عبادی فعال است .

قلب تپنده حیات مذهبی: آیین‌ها و جشن‌ها

دندرا صحنه برگزاری مراسم‌های مهم نجومی و آیینی بود .

• جشن سال نو: در این مراسم، کاهنان تندیس حاثور را به پشت‌بام می‌بردند تا با اولین پرتوهای خورشید سال نو، قدرتش توسط «پدرش، رع» تجدید شود .
• جشن وصال زیبا (The Festival of the Beautiful Reunion): این جشن که به مصری «حب نفر ان سخن» نامیده می‌شد، نماد ازدواج مقدس میان حاثور از دندرا و همسرش حوروس از اِدفو بود .
  • راهپیمایی و آیین‌ها: جشن در سومین ماه فصل برداشت (شمو)، مصادف با اواخر ماه مه یا اوایل ژوئن، آغاز می‌شد . مجسمه مقدس حاثور را بر روی یک قایق مقدس و زرین به نام «بانوی عشق» (نب مروت) قرار می‌دادند و سفری را که بین چهار تا چهارده روز طول می‌کشید، بر روی رود نیل به سمت معبد ادفو آغاز می‌کردند . پس از رسیدن به ادفو، مجسمه‌های دو ایزد به مدت چهارده روز در محراب در کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند و آیین‌های وصال توسط کاهنان اجرا می‌شد .
  • اهمیت الهیاتی و کشاورزی: این وصلت نماد تجدید حیات کیهانی، باروری و تضمین نظم کیهانی (ماعت) بود . از نظر کشاورزی، این جشن با برداشت محصول مرتبط بود و هدایایی از اولین میوه‌های فصل به خدایان تقدیم می‌شد . اعتقاد بر این بود که این اتحاد مقدس، حاصلخیزی زمین را برای سال آینده تضمین می‌کند و بازگشت حاثور به دندرا، نشانه آغاز فصل طغیان نیل بود .

ویژگی‌های برجسته و اکتشافات

الف) زودیاک دندرا: سرقت یک شاهکار نجومی

یکی از مشهورترین آثار این معبد، «زودیاک دایره‌ای دندرا» است؛ یک نقشه آسمان که در سقف یکی از نمازخانه‌های اوزیریس روی بام معبد قرار داشت .

• کشف و انتقال بحث‌برانگیز: این اثر که حدود سال 50 پیش از میلاد ساخته شده و تلفیقی از نجوم مصری، بابلی و یونانی است، اولین بار توسط «ویوان دنون» در جریان لشکرکشی ناپلئون (1798-1801) به غرب معرفی شد . در سال 1820، یک دلال آثار باستانی فرانسوی به نام «سباستین-لوئیس سولنیه»، فردی به نام «ژان-باتیست لولورن» را مأمور کرد تا این اثر را جدا کند . لولورن با استفاده از ابزارهای خشنی مانند اره، اسکنه و حتی باروت، این صفحه سنگ آهکی را از سقف جدا کرد و در سال 1821 به پاریس منتقل نمود .
• سرنوشت نهایی: پادشاه لوئی هجدهم این اثر را به قیمت 150,000 فرانک خریداری کرد و امروزه نسخه اصلی آن در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود . یک کپی گچی در جای اصلی آن در سقف معبد نصب شده است و دولت مصر همچنان خواستار بازگرداندن این میراث فرهنگی است .

ب) نقش برجسته کلئوپاترا و سزاریون: تبلیغات سیاسی بر سنگ

بر روی دیوار خارجی جنوبی معبد، یکی از معدود نقش برجسته‌های بزرگ و مشهور از کلئوپاترا هفتم و پسرش سزاریون (فرزند ژولیوس سزار) وجود دارد .

• شمایل‌نگاری و پیام سیاسی: در این نقش، سزاریون به شکل یک فرعون بالغ و هم‌اندازه با مادرش، با تاج دوگانه مصر بر سر، به تصویر کشیده شده است . کلئوپاترا تاجی پیچیده بر سر دارد که ترکیبی از کلاه کرکس ایزدبانو «نخبت» و تاج شاخ‌دار حاثور است و او را به عنوان تجسم زمینی ایزدبانو ایزیس-حاثور معرفی می‌کند . کلئوپاترا در حال تقدیم «سیستروم» و سزاریون در حال سوزاندن عود است . این نقش یک بیانیه سیاسی قدرتمند برای تثبیت جایگاه سزاریون به عنوان وارث قانونی و پیوند دادن دودمان بطلمیوسی با سنت‌های هزاران ساله مصر در برابر نفوذ روم بود .

وضعیت فعلی، حفاظت و ثبت در یونسکو

معبد دندرا به دلیل اینکه قرن‌ها زیر شن و ماسه مدفون بوده، از تخریب در امان مانده است . امروزه این مجموعه یکی از پربازدیدترین مکان‌های باستانی مصر است .

• پروژه‌های مرمتی: از سال 2005، پروژه‌های مرمتی گسترده‌ای برای پاک‌سازی دوده از روی سقف‌ها و دیوارها آغاز شد که رنگ‌های اصلی و جزئیات خیره‌کننده نقاشی‌های نجومی را پس از قرن‌ها دوباره نمایان ساخت . در سال‌های اخیر، چندین سرداب، پشت‌بام معبد و دروازه اصلی پس از مرمت برای بازدید بازگشایی شده‌اند .
• چالش‌های حفاظتی معاصر: این مجموعه با چالش‌هایی جدی روبرو است، از جمله:
  • رطوبت و نمک: بالا آمدن آب‌های زیرزمینی (به ویژه پس از ساخت سد اسوان) باعث فرسایش پایه‌های سنگی بنا می‌شود .
  • تغییرات اقلیمی: افزایش دما و باران‌های سیل‌آسای نامنظم به سنگ‌ها و نقوش آسیب می‌رساند .
  • تأثیر گردشگری: حضور گسترده بازدیدکنندگان می‌تواند به فرسایش فیزیکی منجر شود.
• وضعیت ثبت در یونسکو: علیرغم اهمیت جهانی، مجموعه معبد دندرا هنوز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده است. این مجموعه در حال حاضر در فهرست موقت (Tentative List) مصر قرار دارد و برای ثبت نهایی به عنوان بخشی از پرونده «معابد فراعنه در مصر علیا» نامزد شده است .

خلاصه

مجموعه معبد دندرا، واقع در 83 کیلومتری شمال اقصر، یک شاهکار معماری بطلمیوسی-رومی است که به خوبی حفظ شده و مرکز پرستش تثلیث الهی حاثور، حوروسِ اِدفو و پسرشان ایهی بوده است . این معبد که ریشه‌های آن به پادشاهی قدیم بازمی‌گردد، به دلیل ویژگی‌های نمادین خود شهرت دارد . از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به تالار ستون‌دار با سقف نجومی رنگارنگ، سرداب‌های مرموز با نقش «چراغ دندرا»، و نقش برجسته مشهور کلئوپاترا و سزاریون که یک بیانیه سیاسی قدرتمند است، اشاره کرد . مشهورترین اثر آن، «زودیاک دایره‌ای دندرا»، که سندی از تلفیق دانش نجومی سه تمدن است، در قرن نوزدهم به طرز بحث‌برانگیزی جدا و به موزه لوور منتقل شد . این مجموعه مرکز برگزاری آیین‌های مهمی چون «جشن وصال زیبا» بوده و شامل بناهای جانبی منحصربه‌فردی مانند «آسایشگاه» برای درمان بیماران و «معبد ایزیس» است . با وجود پروژه‌های مرمتی موفق برای احیای رنگ‌ها، این مجموعه با چالش‌های حفاظتی مانند رطوبت و نمک روبروست و در حال حاضر در فهرست موقت یونسکو برای ثبت جهانی قرار دارد .