معبد اقصر (لوکسور): راهنمای بازدید - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و ساخت: تضاد هنری و اهداف سیاسی فراعنه

قدمت معبد اقصر به حدود 1400 سال پیش از میلاد و دوران پادشاهی نوین مصر بازمی‌گردد . ساختار اصلی این معبد محصول دوران حکومت دو فرعون قدرتمند، آمنهوتپ سوم و رامسس دوم است که هر یک با سبک و اهداف متفاوت، بخش‌هایی را به این مجموعه افزودند . حاکمان بعدی مانند توت‌عنخ‌آمون، هورمهب و حتی اسکندر کبیر نیز با افزودن یا بازسازی بخش‌هایی، روایت خود را بر دیوارهای این معبد حک کردند .

آمنهوتپ سوم: ظرافت و روایت تولد الهی برای مشروعیت

آمنهوتپ سوم (حکمرانی حدود 1390-1353 ق.م.) بنیان‌گذار بخش‌های داخلی و هسته اصلی معبد، از جمله «تالار ستون‌دار بزرگ» (راهروی جلوس)، حیاط خورشید و اتاق‌های داخلی است . معماری دوران او با ظرافت، هماهنگی و تناسبات زیبا شناخته می‌شود . هدف اصلی او از ساخت این معبد، فراتر از یک بنای مذهبی، تلاشی برای مشروعیت‌بخشی به حکومت خود بود . از آنجایی که مادر او، ملکه موتمویا، از خاندان سلطنتی نبود، آمنهوتپ با ثبت داستان «ولادت الهی» خود بر دیوارهای «اتاق تولد» (مامیسی)، نسب خود را مستقیماً به خدای آمون-رع متصل کرد . این اقدام که پیش از او توسط حتشپسوت نیز به کار گرفته شده بود، جایگاه فرعون را به عنوان واسطه خدایان و انسان‌ها تثبیت می‌کرد .

نقوش برجسته روی دیوار غربی این اتاق، داستان تولد الهی را در سه ردیف و به صورت گام به گام روایت می‌کنند :

• بشارت الهی و انتخاب ملکه: داستان با صحنه‌ای آغاز می‌شود که در آن، خدای آمون-رع به سایر خدایان اعلام می‌کند که قصد دارد فرعونی را برای حکومت بر مصر خلق کند . سپس، تحوت (خدای خرد) او را به سوی ملکه موتمویا، همسر فرعون تحوتمس چهارم، هدایت می‌کند .
• وصال الهی: در یکی از مهم‌ترین صحنه‌ها، آمون-رع در هیبت همسر ملکه بر او ظاهر می‌شود . آنها بر روی تختی که توسط الهه‌های سِرکِت و نِیث حمایت می‌شود، نشسته‌اند و آمون، با قرار دادن نماد «عنخ» (کلید زندگی) در مقابل بینی ملکه، به او حیات و فرزند الهی را می‌بخشد و نام او را آمنهوتپ اعلام می‌کند .
• خلق کودک و "کا"ی او: به دستور آمون، خنوم (خدای خالق با سر قوچ) بر روی چرخ کوزه‌گری خود، دو پیکر کوچک را شکل می‌دهد: یکی پیکر کودک، آمنهوتپ، و دیگری «کا» یا همزاد روحانی او .
• بارداری و تولد: ملکه موتمویا که اکنون باردار است، توسط خدایان خنوم و حاثور به اتاق زایمان هدایت می‌شود . در صحنه تولد، ملکه بر روی صندلی مخصوص زایمان، در حالی که توسط خدایانی چون ایزیس، خنوم و خدایان محافظ مانند بِس و تاورت حمایت می‌شود، کودک را به دنیا می‌آورد .
• معرفی به پدر الهی و پرستاری: ایزیس نوزاد را به پدر الهی‌اش، آمون-رع، تقدیم می‌کند و آمون او را به عنوان پسر خود به رسمیت می‌شناسد . سپس، کودک توسط الهه‌های مختلف پرستاری می‌شود تا برای پادشاهی آینده آماده گردد .

رامسس دوم: ابهت و پروپاگاندای سیاسی

حدود یک قرن بعد، رامسس دوم (رامسس بزرگ، حکمرانی حدود 1279-1213 ق.م.) بخش‌های ورودی معبد، شامل یک دروازه عظیم (پیلون)، یک حیاط روباز و دو ابلیسک غول‌پیکر را به مجموعه اضافه کرد . سبک معماری او در تضاد با ظرافت دوره آمنهوتپ سوم، بر مقیاس عظیم و استفاده آشکار از هنر به عنوان ابزار پروپاگاندای سیاسی استوار است . دیوارهای پیلون و حیاط او به طور کامل با نقوش برجسته‌ای از «نبرد کادش» (1274 پیش از میلاد) پوشیده شده‌اند . این نقوش، روایتی حماسی و یک‌طرفه را به تصویر می‌کشند که در آن رامسس دوم به تنهایی ارتش در حال شکست خود را نجات می‌دهد، در حالی که اسناد تاریخی نشان می‌دهند این نبرد به احتمال زیاد با یک تساوی به پایان رسید .

توت‌عنخ‌آمون: احیای آیین آمون در تالار ستون‌دار

پس از دوره پرتلاطم «آتون‌پرستی» آخناتون، فرعون جوان، توت‌عنخ‌آمون، وظیفه خود را بازگرداندن خدایان سنتی می‌دانست . او تزئین «تالار ستون‌دار بزرگ» را که توسط آمنهوتپ سوم آغاز شده بود، با مضامین «جشن اُپت» ادامه داد . این نقوش، اقدامی سیاسی برای اعلام وفاداری دوباره به کاهنان قدرتمند آمون بود .

• مضامین تزئینات: نقوش دیوارها به طور کامل به جشن اپت اختصاص دارند و راهپیمایی باشکوه مجسمه‌های سه‌گانه تبس (آمون، موت و خونسو) از معبد کارناک به اقصر را به تصویر می‌کشند .
• جزئیات نقوش: دیوار غربی، آغاز راهپیمایی را نشان می‌دهد که در آن فرعون (توت‌عنخ‌آمون) پیشاپیش مراسم حرکت کرده و قایق‌های مقدس بر دوش کاهنان از کارناک خارج می‌شوند . صفوف طولانی کاهنان، سربازان، نوازندگان و مردم، این کاروان را همراهی می‌کنند . دیوار شرقی، مراسم بازگشت قایق‌ها به کارناک را به تصویر می‌کشد .
• غصب کتیبه‌ها: بعدها، فرعون هورمهب نام توت‌عنخ‌آمون را از روی بسیاری از این کتیبه‌ها پاک کرد و نام خود را جایگزین آن نمود تا این دستاورد را به خود نسبت دهد .

اهمیت مذهبی و کاربری: حرم جنوبی و جشن اُپت

اهمیت معبد اقصر در ارتباط تنگاتنگ آن با معبد عظیم کارناک نهفته است . معبد اقصر به عنوان «حرم جنوبی» (ایپت رسیت)، به جنبه باروری و تجدید نسل خدای آمون اختصاص داشت و محل اصلی برگزاری «جشن اُپت» (Opet Festival) بود . این جشن که از 11 تا 27 روز طول می‌کشید، با هدف تجدید نیروی الهی فرعون و بازآفرینی کیهان برگزار می‌شد . در این مراسم، فرعون در یک آیین نمادین با خدای آمون-رع متحد می‌شد تا نیروی حیاتی (کا) و مشروعیت سلطنتی خود را برای یک دوره جدید بازسازی کند .

ویژگی‌های برجسته معماری

• جاده ابوالهول‌ها (Avenue of Sphinxes): راهی به طول تقریبی 3 کیلومتر که معبد اقصر را به معبد کارناک متصل می‌کند و با صدها مجسمه ابوالهول تزئین شده است .
• دروازه (پیلون) و ابلیسک‌های رامسس دوم: ورودی اصلی معبد که با صحنه‌های نبرد کادش تزئین شده است . در جلوی آن در اصل دو ابلیسک گرانیت سرخ قرار داشت .
  • داستان ابلیسک پاریس: در سال 1830، محمد علی پاشا، یکی از این ابلیسک‌ها را به لویی فیلیپ، پادشاه فرانسه، هدیه داد . انتقال این ابلیسک 23 متری با وزن حدود 227 تن، یک شاهکار مهندسی بود و در سال 1836 در میدان کنکورد پاریس نصب شد . در مقابل، فرانسه یک ساعت مکانیکی به مصر اهدا کرد که گفته می‌شود هرگز به درستی کار نکرده است .
• حیاط بزرگ رامسس دوم: این حیاط روباز توسط ردیف‌های دوتایی از ستون‌ها احاطه شده و مسجد ابوالحجاج در گوشه‌ای از آن قرار دارد .
• تالار ستون‌دار بزرگ (راهروی جلوس): این بخش که دو حیاط اصلی را به هم متصل می‌کند، توسط آمنهوتپ سوم آغاز شد و تزئینات آن توسط توت‌عنخ‌آمون و هورمهب ادامه یافت . دیوارهای آن مراحل جشن اپت را به تصویر می‌کشند .

تاریخچه پس از دوران فراعنه: لایه‌های تمدنی

با افول قدرت فراعنه، معبد اقصر شاهد دگرگونی‌های عمیق تاریخی و مذهبی بود .

• دوران رومی: در اواخر قرن سوم میلادی، رومیان معبد را به یک اردوگاه نظامی (کاستروم) و پرستشگاه امپراتور تبدیل کردند .
• محراب اسکندر کبیر: پیش از رومیان، اسکندر کبیر پس از فتح مصر (332 ق.م.) برای مشروعیت‌بخشی به حکومت خود، «محراب قایق» را که در زمان آمنهوتپ سوم ساخته شده بود، بازسازی کرد . این اقدام هوشمندانه، او را به عنوان جانشین قانونی فراعنه معرفی می‌کرد .
  • ویژگی‌ها: این محراب از سنگ ماسه سفید یا گرانیت ساخته شده و نقوش آن کاملاً به سبک مصری است . اسکندر با لباس و تاج‌های فراعنه در حال تقدیم هدایا به خدایان مصری به تصویر کشیده شده و نام او در «کارتوش» سلطنتی حک شده است . این کار او را از فاتحان پیشین (ایرانیان) متمایز کرد و پایه‌های حکومت بطلمیوسی را استوار ساخت .
• دوران قبطی و اسلامی: این مکان به کلیسای قبطی و سپس در قرن سیزدهم میلادی به میزبان مسجد ابوالحجاج تبدیل شد . این مسجد که بر روی بقایای یک کلیسا ساخته شده، نمادی از هم‌زیستی تمدن‌هاست .

کشف مجدد، مرمت و چالش‌های مدرن

برای قرن‌ها، بخش بزرگی از معبد زیر شن و یک روستا مدفون بود . کاوش‌های سیستماتیک برای آشکارسازی کامل معبد در دهه 1880 توسط گاستون ماسپرو آغاز شد . امروزه، این سایت با چالش‌های حفاظتی متعددی روبرو است:

1. هم‌جواری با مسجد ابوالحجاج: این هم‌زیستی منحصر به فرد، چالش‌های مدیریتی پیچیده‌ای را ایجاد می‌کند .
2. توسعه شهری و گردشگری: آلودگی، ارتعاشات ترافیک و گردشگری انبوه، باعث فرسودگی بنا شده‌اند .
3. آب‌های زیرزمینی: بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی، پایداری پایه‌های معبد را به خطر می‌اندازد .

خلاصه

معبد اقصر، با قدمت بیش از 3400 سال، یک مجموعه باستانی در کرانه شرقی نیل است که عمدتاً توسط فراعنه آمنهوتپ سوم و رامسس دوم ساخته شد . این معبد با نام «ایپت رسیت» (حرم جنوبی)، محل اصلی برگزاری «جشن اُپت» برای تجدید قدرت الهی فرعون بود . آمنهوتپ سوم با ثبت داستان «تولد الهی» خود بر دیوارها، به دنبال مشروعیت‌بخشی به حکومت خود بود . توت‌عنخ‌آمون با تزئین تالار ستون‌دار با صحنه‌های جشن اپت، بازگشت به آیین سنتی آمون را اعلام کرد . رامسس دوم از مقیاس عظیم و پروپاگاندای نظامی در نقوش «نبرد کادش» بهره برد . اسکندر کبیر نیز با بازسازی محراب قایق به سبک کاملاً مصری، خود را به عنوان یک فرعون مشروع معرفی کرد . پس از قرن‌ها مدفون بودن، معبد در دهه 1880 توسط گاستون ماسپرو کشف شد . یکی از دو ابلیسک ورودی آن در دهه 1830 به فرانسه هدیه داده شد و اکنون در میدان کنکورد پاریس قرار دارد . این مکان پس از دوران فراعنه به قلعه رومی، کلیسای قبطی و نهایتاً میزبان مسجد اسلامی ابوالحجاج تبدیل شد . امروزه، این سایت میراث جهانی یونسکو با چالش‌های مدرنی مانند مدیریت هم‌جواری با مسجد فعال، تأثیرات توسعه شهری و خطر آب‌های زیرزمینی روبرو است .