قلعه شالی، دژ تاریخی و قلب تپنده واحه سیوه مصر
این راهنما به بررسی جامع قلعه تاریخی شالی در واحه سیوه مصر میپردازد. قلعه شالی که در قرن سیزدهم میلادی با استفاده از مادهای منحصر به فرد به نام «کرشیف» ساخته شده، نمادی از تاریخ، فرهنگ و معماری هوشمندانه و دفاعی این منطقه است. در این گزارش، تاریخچه، معماری دفاعی، جزئیات زندگی و ساختار پیچیده اجتماعی در قلعه، فاجعه ویرانی آن، و تلاشهای گسترده برای احیای آن به عنوان یک مقصد گردشگری جهانی مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
به گزارش مجری سفرهای گردشگری: در قلب صحرای غربی مصر و در میان نخلستانها و دریاچههای نمک واحه سیوه، بقایای یک شهر باستانی به نام قلعه شالی قرار دارد. "شالی" در زبان سیوی (گویشی از زبان آمازیغی که توسط مردم بومی با تبار بربر صحبت میشود) به معنای "شهر" است و این قلعه در واقع شهر قدیمی و اصلی سیوه بوده است. این قلعه که قدمت آن به قرن دوازدهم یا سیزدهم میلادی (حدود 600 هجری قمری) بازمیگردد، به عنوان یک دژ مستحکم برای محافظت از ساکنان واحه در برابر حملات قبایل بادیهنشین ساخته شد. امروزه، شالی به عنوان یکی از برجستهترین جاذبههای گردشگری و نمادی از هویت تاریخی و فرهنگی مردم سیوه شناخته میشود.
تاریخچه و ساختار اجتماعی-سیاسی
الف) دلیل ساخت و بنیانگذاران
تاریخ ساخت قلعه شالی به حدود 800 سال پیش بازمیگردد. پس از افول امپراتوری روم، ناآرامی و هرجومرج در صحرای غربی حاکم شد و قبایل بادیهنشین به طور مداوم برای غارت منابع آبی و غذایی، بهویژه در فصل برداشت، به واحه سیوه حمله میکردند. برای مقابله با این تهدیدات، ساکنان سیوه که از قبایل بربر، بهویژه قبیله زناته بودند، تصمیم گرفتند شهری مستحکم بر فراز یک تپه طبیعی و صخرهای بسازند تا بتوانند از خود و منابعشان دفاع کنند. گفته میشود که ساخت این قلعه توسط 40 مرد صالح از اهالی سیوه آغاز شد.
ب) ساختار اجتماعی-حکومتی در قلعه
جامعه داخلی قلعه دارای یک ساختار اجتماعی-سیاسی پیچیده بود که بر اساس تقسیمبندیهای قبیلهای و یک نهاد حکومتی سنتی شکل گرفته بود.
دوگانگی «شرقیها» و «غربیها»: جامعه شالی به دو گروه اصلی «شرقیها» (الشرقیین) و «غربیها» (الغربیین) تقسیم میشد. این تقسیمبندی که ریشه در ساختار قبیلهای و خانوادگی جامعه داشت، اساساً از رقابت و گاه درگیری میان خاندانها و قبایل مختلف ساکن در قلعه نشأت میگرفت. این دوگانگی تأثیرات عمیقی بر تعاملات اجتماعی داشت؛ منابع تاریخی به «نبردهای میان شرقیها و غربیها» اشاره میکنند که نشاندهنده تنش مداوم برای کسب قدرت، نفوذ و دسترسی به منابع بود. این تعلق گروهی، بخش مهمی از هویت اجتماعی افراد را تشکیل میداد و احتمالاً در توزیع فضایی خانوادهها در بخشهای مختلف قلعه نیز منعکس میشد.
شورای بزرگان «اجواد»؛ هیئت حاکمه: اداره امور قلعه بر عهده شورایی از بزرگان بود که از رؤسا و شیوخ قبایل و خاندانهای برجسته تشکیل میشد و با نام «اجواد» (جمع «جواد» به معنی بخشنده و بزرگوار) شناخته میشدند. اعضای این شورا به احتمال زیاد بر اساس جایگاه موروثی، سن، ثروت و نفوذ قبیلهای انتخاب میشدند. این شورا وظایف و اختیارات گستردهای داشت:
- قانونگذاری و قضاوت: وضع قوانین عرفی، حل و فصل اختلافات و اجرای عدالت.
- مدیریت منابع: نظارت بر توزیع عادلانه منابع حیاتی مانند آب و زمینهای کشاورزی برای جلوگیری از درگیری.
- سازماندهی دفاعی: اتخاذ تصمیمات نظامی، سازماندهی نیروهای دفاعی و نگهداری از استحکامات قلعه.
دروازههای قلعه و نظارت اجتماعی: قلعه در ابتدا تنها یک ورودی در ضلع شمالی داشت که به آن "باب انشال" یا "دروازه شهر" میگفتند تا کنترل ورود و خروج آسان باشد. یک قرن بعد، دروازه دومی در ضلع جنوبی به نام "باب اِطرات" (دروازه جدید) ساخته شد که طبق روایات، برای افرادی بود که نمیخواستند از مقابل دیدگان شیوخ و بزرگان (اجواد) عبور کنند که این خود نشاندهنده قدرت نظارتی شورا بر زندگی روزمره مردم است. بعدها دروازه سومی مخصوص زنان به نام "باب قدوحه" نیز ساخته شد.
ج) ویرانی در فاجعه بارانهای 1926
نقطه عطف در تاریخ شالی، سال 1926 میلادی بود. در این سال، بارش بارانهای سیلآسا به مدت سه روز متوالی، آسیب مرگباری به دیوارهای ساخته شده از کرشیف وارد کرد. از آنجایی که کرشیف در برابر آب بسیار آسیبپذیر است، باران شدید، نمک موجود در دیوارها را در خود حل کرد و باعث از هم پاشیدن ساختار گلی و فروریختن خانهها شد. این حادثه باعث شد ساکنان برای حفظ جان خود، قلعه را که دیگر امن نبود، ترک کرده و خانههای جدیدی در زمینهای هموار اطراف بسازند. این مهاجرت اجباری، به قرنها زندگی در شهر محصور پایان داد و آن را به شهری متروکه تبدیل کرد.
معماری و تأثیر آن بر زندگی روزمره
الف) ماده ساختمانی: کرشیف
ویژگی برجسته قلعه شالی، مادهای است که در ساخت آن به کار رفته است: کرشیف (Karsheef). کرشیف ترکیبی از گل، نمک استخراج شده از دریاچههای نمک واحه، ماسه و سنگ است که با تنههای درخت نخل برای سقفها و چوب زیتون برای تقویت سازه، درها و پنجرهها تکمیل میشود. این ماده یک هدیه طبیعی از محیط زیست سیوه است. وقتی کرشیف خشک میشود، به سختی سیمان میرسد و دیوارهایی بسیار محکم ایجاد میکند. این ماده یک عایق حرارتی فوقالعاده است که خانهها را در زمستان گرم و در تابستان خنک نگه میدارد. با وجود تمام مزایا، بزرگترین ضعف کرشیف، آسیبپذیری آن در برابر باران است.
ب) طراحی دفاعی و زندگی عمودی
معماری شالی به طور کامل در خدمت اهداف دفاعی و پاسخ به محدودیت فضا بود:
- موقعیت استراتژیک: ساخت قلعه بر روی یک تپه بلند، امکان نظارت کامل بر دشت اطراف را فراهم میکرد.
- ساختار متراکم و عمودی: خانهها به صورت فشرده و به هم چسبیده تا ارتفاع پنج طبقه ساخته شده بودند که خود به عنوان یک دیوار دفاعی بلند عمل میکرد.
- کوچههای تنگ و پرپیچوخم: کوچههای باریک و تاریک به گونهای طراحی شده بودند که مهاجمان را سردرگم کرده و آنها را در موقعیت آسیبپذیری قرار دهند.
این سبک زندگی عمودی تأثیرات عمیقی بر حیات اجتماعی ساکنان داشت:
- کاربری طبقات: در یک خانه معمولی چند طبقه، طبقه همکف معمولاً برای نگهداری دام، انبار کردن محصولات و فضاهای خدماتی مانند آشپزخانه استفاده میشد. طبقات میانی به فضاهای اصلی زندگی خانوادگی (نشیمن و خواب) اختصاص داشت و طبقات بالاتر و بام، فضاهای نیمهخصوصی برای فعالیتهای اجتماعی و لذت بردن از هوای خنک شب بودند.
- تأثیرات اجتماعی: زندگی در خانههای به هم چسبیده، تعاملات روزمره و چهره به چهره میان همسایگان را تقویت میکرد و حس همبستگی اجتماعی را افزایش میداد. با این حال، این سبک زندگی عمودی، چالشهایی برای حریم خصوصی ایجاد میکرد، زیرا اشراف بصری و صوتی طبقات بالاتر بر طبقات پایینتر وجود داشت.
ج) مسجد العتیق: قلب معنوی قلعه
مسجد العتیق (مسجد قدیمی)، یکی از مهمترین بناهای تاریخی و قدیمیترین مسجد در واحه سیوه است.
- تاریخچه: این مسجد در قرن دوازدهم میلادی همزمان با تأسیس قلعه ساخته شد و تنها سازهای است که پس از سیل 1926 همچنان به کاربری خود ادامه داده است. این مسجد نه تنها مکانی برای عبادت، بلکه مرکز تجمعات دینی و اجتماعی نیز بوده است.
- ویژگیهای معماری: این مسجد نیز با مصالح کرشیف ساخته شده و مناره استوانهای شکل آن یکی از بلندترین نقاط قلعه است که در گذشته به عنوان برج دیدهبانی نیز عمل میکرده است.
قلعه شالی در دوران معاصر: احیا و مقصد گردشگری
امروزه، بقایای قلعه شالی به عنوان مهمترین نماد تاریخی و جاذبه گردشگری واحه سیوه شناخته میشود. یک پروژه بزرگ مرمت و احیا که در سال 2020 به پایان رسید، جان دوبارهای به این اثر تاریخی بخشیده است.
الف) اهداف کلان پروژه احیا
این پروژه با بودجهای بالغ بر 600 هزار یورو از سوی اتحادیه اروپا و با اجرای شرکت مصری "کیفیت محیطی بینالمللی (EQI)"، اهدافی فراتر از یک مرمت ساده را دنبال میکرد:
- حفاظت از میراث و هویت فرهنگی: هدف اصلی، احیا و حفاظت از محوطه باستانشناسی شالی بود.
- توسعه گردشگری زیستمحیطی (اکوتوریسم): این پروژه به دنبال تقویت جایگاه سیوه به عنوان یک مقصد پیشرو در اکوتوریسم بود.
- توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی: ایجاد فرصتهای شغلی و تأسیس مراکز خدماتی از اهداف اجتماعی پروژه بود.
ب) نتایج پروژه و تجربه گردشگری امروز
این پروژه نتایج ملموسی برای جامعه سیوه و گردشگران به همراه داشته است. بازدید از قلعه رایگان است.
- بخشهای قابل بازدید و جاذبهها:
- مسیرهای بازدید: گردشگران میتوانند در میان خرابههای باقیمانده و کوچههای بازسازیشده قدم بزنند.
- مسجد العتیق: این مسجد تاریخی همچنان فعال است و بازدیدکنندگان میتوانند از منظره بینظیر بالای مناره آن لذت ببرند.
- موزه خانه سیوه (Siwan House Museum): در نزدیکی قلعه، این موزه لباسهای سنتی، جواهرات و صنایع دستی مردم سیوه را به نمایش میگذارد.
- کارگاهها و فروشگاههای صنایع دستی: در بخشهای مرمتشده، فضاهایی به صنعتگران محلی برای عرضه محصولاتشان اختصاص یافته است.
- دستاوردهای اقتصادی و فرهنگی:
- رونق گردشگری و اشتغال: احیای قلعه به رونق گردشگری و ایجاد مشاغل پایدار برای حدود 300 صنعتگر و کارگر محلی منجر شد.
- احیای سنتها و ثبت جهانی: دانش بومی ساختوساز با کرشیف که در حال فراموشی بود، احیا شد. همچنین، قلعه شالی به فهرست میراث سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی (ISESCO) افزوده شد.
خلاصه
قلعه شالی، یک شهر-دژ باستانی متعلق به قرن سیزدهم در واحه سیوه مصر، نمونهای برجسته از معماری بومی و دفاعی است که با ماده منحصر به فرد "کرشیف" (ترکیبی از گل و نمک) ساخته شد. جامعه داخلی قلعه به دو گروه رقیب «شرقیها» و «غربیها» تقسیم میشد که ریشه در ساختار قبیلهای داشت و اداره امور آن توسط شورایی از بزرگان به نام «اجواد» انجام میگرفت. این شورا مسئولیت قانونگذاری، قضاوت، مدیریت منابع و سازماندهی دفاعی را بر عهده داشت. معماری متراکم و عمودی قلعه، با خانههایی تا پنج طبقه، ضمن تأمین امنیت، سبک زندگی منحصربهفردی را با روابط همسایگی نزدیک و چالشهای خاص حریم خصوصی شکل داده بود.
شالی برای قرنها مرکز زندگی در سیوه بود تا اینکه بارانهای سیلآسای سهروزه در سال 1926، با حل کردن نمک موجود در دیوارهای کرشیفی، باعث ویرانی گسترده و متروک شدن آن شد. تنها بنای مهمی که پس از این فاجعه به حیات خود ادامه داد، مسجد العتیق بود.
امروزه، بقایای این قلعه به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم، احیا شده است. یک پروژه مرمت بزرگ که با حمایت مالی اتحادیه اروپا در سال 2020 به پایان رسید، جان دوبارهای به این اثر تاریخی بخشید. این پروژه با اهدافی چون توسعه اکوتوریسم و توانمندسازی اقتصادی-اجتماعی (ایجاد شغل برای 300 نفر)، نه تنها ساختار فیزیکی قلعه را با تکنیکهای سنتی احیا کرد، بلکه به رونق کسبوکارهای بومی نیز کمک شایانی نمود. قلعه شالی اکنون نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه یک محرک زنده برای توسعه پایدار جامعه محلی است.
