دروازه زویله (Bab Zuweila): از دژ فاطمی تا قلب تپنده قاهره معاصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: معماری: تلفیق دژ دفاعی فاطمی و نماد مذهبی مملوکی

معماری دروازه زویله داستان تلفیق هوشمندانه دو دوره مهم تاریخی مصر، یعنی فاطمیان و ممالیک، را روایت می‌کند.

ساختار دفاعی در دوره فاطمی (قرن 11)

بنای کنونی دروازه زویله در سال 1092 میلادی (485 هجری قمری) به دستور بدرالجمالی، وزیر قدرتمند و امیرالجیوش (فرمانده کل ارتش) خلافت فاطمی، به عنوان بخشی از پروژه بازسازی و گسترش دیوارهای سنگی قاهره ساخته شد . این بنا جایگزین دروازه اولیه گلی شد که در زمان تأسیس شهر توسط جوهر صقلی در سال 969 میلادی ساخته شده بود .

• هویت معماران: برادران ارمنی از الرها: بدرالجمالی که خود تباری ارمنی داشت، برای این پروژه عظیم از معماران و سنگ‌تراشان ماهر زادگاهش، شهر الرها (ادسا در ترکیه امروزی) که مرکز معماری نظامی بود، بهره گرفت . روایتی مشهور، ساخت سه دروازه اصلی قاهره (زویله، النصر و الفتوح) را به سه برادر مسیحی ارمنی نسبت می‌دهد که از آزار سلجوقیان گریخته و به قاهره پناه آورده بودند . گفته می‌شود هر برادر مسئول ساخت یکی از دروازه‌ها شد و نتیجه کار آن‌ها، سه شاهکار با الهام از سبک‌های معماری سوری-بیزانسی و ارمنی بود . هرچند این داستان در منابع معتبر تاریخی به صراحت تأیید نشده و ممکن است بخشی از فولکلور باشد، اما تخصص معماران در ساختار پیشرفته دروازه‌ها مشهود است .
• ویژگی‌های دفاعی و ساختاری: هدف اصلی از ساخت این دروازه، تقویت استحکامات جنوبی قاهره بود و معماری آن کاملاً نظامی و دفاعی طراحی شده است . ساختار اصلی شامل دو برج یا باروی عظیم نیم‌دایره‌ای است که یک ورودی عریض به پهنای تقریبی 4.8 متر را در میان خود جای داده‌اند . این برج‌های توپر، استحکام فوق‌العاده‌ای به دروازه می‌بخشیدند و دید وسیعی برای کمانداران فراهم می‌کردند . این دروازه همچنین دارای شکاف‌هایی برای تیراندازی و روزنه‌هایی برای ریختن مواد داغ بر روی دشمنان بود . بر فراز دروازه، یک سکو و ایوان سرپوشیده برای استقرار نگهبانان و نظارت بر اطراف وجود داشت .
• مواد به کار رفته: ماده اصلی ساخت دروازه، سنگ‌های بزرگ و تراش‌خورده آهکی بود که یک نوآوری مهم در معماری نظامی آن دوره در قاهره محسوب می‌شد . برخی منابع اشاره می‌کنند که احتمالاً از سنگ‌های بازیافتی معابد دوران فراعنه نیز در ساخت این بنا استفاده شده که لایه‌های تاریخی آن را عمیق‌تر می‌کند . درهای چوبی این دروازه بسیار عظیم و سنگین بودند، به طوری که وزن هر لنگه آن حدود سه و نیم تن تخمین زده می‌شود .
• ریشه نام و سبک ساخت: نام دروازه برگرفته از قبیله بربر «زویله» است؛ گروهی از سربازان شمال آفریقا که بخش مهمی از سپاه جوهر صقلی را هنگام فتح مصر در سال 969 میلادی تشکیل می‌دادند . این سربازان که از شاخه «کتامه» بودند، در نزدیکی دروازه جنوبی اولیه ساکن شدند و دروازه به نام آن‌ها شهرت یافت . سبک معماری دروازه، فاطمی با تأثیراتی از معماری بیزانسی، سوری و اسلامی غربی (شمال آفریقا) است . تزئینات داخلی گذرگاه شامل طاق‌نماهای کنگره‌دار (multi-lobed arches) است که یک موتیف شمال آفریقایی محسوب می‌شود .

افزودن مناره‌ها در دوره مملوکی (قرن 15)

یکی از منحصربه‌فردترین ویژگی‌های بصری دروازه زویله، دو مناره‌ای است که بر فراز برج‌های فاطمی آن قرار گرفته‌اند . این مناره‌ها بخشی از مسجد سلطان المؤید شیخ هستند که بین سال‌های 1415 تا 1421 میلادی (818 تا 824 هجری قمری) ساخته شدند . داستان ساخت این مناره‌ها به یک نذر شخصی بازمی‌گردد . المؤید شیخ، پیش از رسیدن به سلطنت، در زندانی که دقیقاً در کنار دروازه زویله قرار داشت، محبوس بود . او که در این زندان از شرایط بسیار بدی رنج می‌برد، نذر کرد که اگر روزی به قدرت برسد، این زندان را ویران کرده و به جای آن مسجدی باشکوه بسازد . پس از رسیدن به سلطنت، او به نذر خود وفا کرد و معماران با ابتکاری هوشمندانه، از برج‌های سنگی و مستحکم فاطمی به عنوان پایه‌ای برای دو مناره مسجد استفاده کردند . این اقدام نه تنها یک راه حل مهندسی هوشمندانه بود، بلکه به لحاظ نمادین، یک بنای دفاعی را به یک سازه مذهبی تبدیل کرد و قدرت و ایمان را در هم آمیخت .

مقایسه با دروازه‌های باب النصر و باب الفتوح

باب زویله، باب النصر و باب الفتوح، اگرچه همگی در یک دوره و با هدف دفاعی ساخته شدند، اما در معماری، کارکرد و جایگاه نمادین، تفاوت‌های قابل توجهی با یکدیگر دارند :

تاریخچه و کارکردها: از صحنه قدرت تا مرکز زندگی شهری

فراتر از یک ورودی صرف، دروازه زویله در دوره‌های مملوکی و عثمانی به یک مرکز چندمنظوره اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تبدیل شد.

• مرکز قدرت، وحشت و اعلان‌های حکومتی: این دروازه بدنام‌ترین مکان برای اعدام‌های عمومی و به نمایش گذاشتن سر مجرمان و دشمنان بود .

  • نبرد با مغولان: در سال 1260 میلادی، فرستادگان هولاکو خان مغول برای تسلیم کردن مصر به نزد سلطان قطز مملوک آمدند، اما سلطان در اقدامی جسورانه، فرستادگان را کشت و سرهایشان را بر سر این دروازه آویخت . این اقدام به پیروزی قاطع ممالیک در نبرد عین جالوت منجر شد.
  • پایان سلطنت ممالیک: تلخ‌ترین رویداد تاریخی این دروازه، اعدام طومان بای دوم، آخرین سلطان مملوک، در سال 1517 میلادی بود . پس از فتح مصر توسط سلطان سلیم اول عثمانی، طومان بای به دستور او در همین مکان به دار آویخته شد و این رویداد، پایانی بر سلطنت ممالیک بود . این تاریخچه خونین باعث شد تا این منطقه به «الدرب الأحمر» (راه سرخ) معروف شود .
  • مرکز اعلان‌ها: از بالای سکوی دروازه، اعلان‌های مهم دولتی، اخبار پیروزی‌ها و فرامین رسمی به اطلاع عموم می‌رسید .

• مرکز اجتماعی، تجاری و آیینی:

  • مراسم و آیین‌ها: این دروازه به عنوان ورودی اصلی جنوبی شهر، محل برگزاری مراسم و تشریفات رسمی بود . موکب تاریخی حمل پوشش کعبه (محمل) در گذشته از این دروازه عبور می‌کرد که نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و دینی آن در حافظه تاریخی شهر است .
  • مرکز تجاری: دروازه زویله به خیابان اصلی و شاهرگ تجاری قاهره، معروف به «قصبه»، باز می‌شد . این دروازه به «بوابة المتولی» نیز شهرت داشت، زیرا محل استقرار «متولی الحسبه»، مقامی رسمی بود که مسئولیت نظارت بر بازارها و جمع‌آوری مالیات را بر عهده داشت و این نشان‌دهنده اهمیت تجاری و اقتصادی این ناحیه است . خیابان‌های اطراف دروازه مانند سوق‌السلاح، خیامیه و المغربلین، همچنان مراکز تجاری و کارگاه‌های فعال هستند .

افسانه‌ها و باورهای مردمی: روح ساکن در دروازه

دروازه زویله در فرهنگ عامه مصر، مکانی با نیروهای دوگانه خیر و شر و قدرت‌های ماورایی پنداشته می‌شود .

• المتولی القطب: قدیس پرنده: شهرت دیگر دروازه زویله، «باب المتولی»، از شخصیتی اسرارآمیز به نام «المتولی القطب» گرفته شده است . در حالی که «متولی» در اصل لقب مأمور مالیات بود، مردم عامه کرامات و معجزاتی را به او نسبت دادند و او را یکی از اولیای الهی پنداشتند . مشهورترین کرامتی که به او نسبت داده می‌شود، توانایی پرواز اوست؛ گفته می‌شود او می‌توانست نماز ظهر را در مکه بخواند و در همان روز برای نگهبانی از دروازه به قاهره بازگردد . برخی معتقدند روح او همچنان در فضایی خالی در کنار یکی از لنگه‌های دروازه ساکن است .
• دروازه شفا و برکت: در گذشته، مردم معتقد بودند که این دروازه قدرت شفابخشی دارد . کسانی که از سردرد رنج می‌بردند، میخی به دروازه می‌کوبیدند و مبتلایان به دندان‌درد، دندان کشیده شده خود را در شکاف‌های آن قرار می‌دادند . همچنین مردم برای طلب شفا و برآورده شدن حاجات، نذوراتی مانند دسته‌های مو را به درهای چوبی آن می‌آویختند .

دروازه زویله امروز: جاذبه گردشگری و موتور محرک توسعه محلی

امروزه دروازه زویله فراتر از یک بنای تاریخی، به یک جاذبه گردشگری پویا و نقطه‌ای کانونی در بافت اجتماعی و اقتصادی محله «الدرب الأحمر» تبدیل شده است .

تجربه گردشگری: صعود به بام قاهره تاریخی

بازدید از دروازه زویله تجربه‌ای تعاملی و فراموش‌نشدنی است .

• صعود از مناره‌ها: یکی از جذاب‌ترین بخش‌های بازدید، امکان بالا رفتن از پلکان‌های مارپیچ و باریک مناره‌های مملوکی است . این صعود، بازدیدکنندگان را به چشم‌اندازی 360 درجه و پانورامیک از قلب قاهره تاریخی می‌رساند .
• چشم‌انداز بی‌نظیر: از فراز مناره‌ها، منظره‌ای وسیع از گنبدها و مناره‌های مساجد تاریخی مانند مسجد المؤید شیخ و مسجد الازهر، خیابان پرجنب‌وجوش المعز، بازارهای شلوغ و تلاقی بافت تاریخی با بخش‌های مدرن قاهره قابل مشاهده است .
• موزه و اطلاعات بازدید: در این مکان، موزه‌ای کوچک به نام «روح باب زویله» نیز قرار دارد که قطعات باستانی کشف‌شده از محوطه را به نمایش می‌گذارد . بر اساس اطلاعات سال 2023، ساعات بازدید از 9 صبح تا 5 بعدازظهر و هزینه ورودی برای بزرگسالان 60 پوند مصر و برای دانشجویان 30 پوند مصر است .

مرمت و تأثیر بر محله الدرب الأحمر

پروژه‌های مرمت گسترده، دروازه زویله را به موتوری برای توسعه پایدار در محله الدرب الأحمر تبدیل کرده‌اند . این پروژه‌ها که عمدتاً توسط بنیاد فرهنگی آقاخان (AKTC) و مرکز تحقیقات آمریکایی در مصر (ARCE) با بودجه USAID اجرا شده‌اند، رویکردی یکپارچه برای احیای اجتماعی و اقتصادی جامعه محلی داشته‌اند .

• تأثیرات اقتصادی:

  • ایجاد اشتغال و آموزش: در جریان پروژه‌ها، حدود 6500 نفر از ساکنان محلی در زمینه‌های ساخت‌وساز سنتی، نجاری و حفاظت از بناها آموزش دیدند و مشغول به کار شدند .
  • حمایت از کسب‌وکارهای محلی: برنامه‌هایی مانند ارائه وام‌های خرد برای صنعتگران و کمک به بازاریابی محصولاتشان، به رونق کارگاه‌های سنتی کفاشی و مبلمان‌سازی کمک کرده است .
  • رونق گردشگری محلی: ایجاد «مسیر گردشگری الدرب الأحمر» که شامل بازدید از حدود 20 اثر تاریخی با خودروهای برقی است، گردشگران را به قلب محله کشانده و به رونق کسب‌وکارهای محلی کمک می‌کند .

• تأثیرات اجتماعی و فرهنگی:

  • بهبود کیفیت زندگی: بهسازی و مرمت خانه‌های فرسوده، کیفیت زندگی ساکنان را بهبود بخشیده و از جابجایی اجباری آن‌ها جلوگیری کرده است . ایجاد «پارک الازهر» به عنوان یک "ریه سبز" و مرکز تفریحی، تأثیر چشمگیری بر این منطقه پرجمعیت داشته است .
  • توانمندسازی جامعه: تأسیس «شرکت توسعه جامعه محلی الدرب الأحمر» باعث مشارکت ساکنان در فرآیندهای تصمیم‌گیری، مدیریت وام‌ها و بهبود فضاهای عمومی شده و حس تعلق را تقویت کرده است .
  • تقویت هویت فرهنگی: مرمت بناها به تقویت حس غرور و هویت فرهنگی در میان ساکنان کمک کرده است . این منطقه یک «موزه زنده و باز» است که در آن تاریخ و زندگی روزمره به شدت در هم آمیخته‌اند .

با وجود این موفقیت‌ها، چالش‌هایی مانند گسترش بازارهای غیررسمی و فرسودگی برخی بناهای خصوصی همچنان باقی است .

خلاصه

دروازه زویله، یکی از سه دروازه باقی‌مانده از دیوارهای فاطمی قاهره، در سال 1092 میلادی به دستور وزیر بدرالجمالی با اهداف دفاعی ساخته شد . روایات، ساخت آن را به معماران ارمنی از الرها نسبت می‌دهند . معماری آن با دو برج سنگی نیم‌دایره، نمونه‌ای برجسته از مهندسی نظامی فاطمی است که در قرن پانزدهم با افزودن دو مناره مسجد المؤید شیخ، کاربری مذهبی نیز پیدا کرد . این دروازه در مقایسه با باب النصر (با برج‌های مربعی و کارکرد نظامی) و باب الفتوح (با برج‌های گرد و کارکرد تشریفاتی)، به دلیل استفاده به عنوان محل اعدام‌های عمومی، جایگاهی منحصر به فرد و وهم‌انگیز در تاریخ قاهره دارد . این دروازه صحنه رویدادهای مهمی چون اعدام آخرین سلطان مملوک، طومان بای دوم، و مرکز اعلان‌های حکومتی بوده است . این بنا که با نام «باب المتولی» نیز شناخته می‌شود، با افسانه‌هایی درباره یک قدیس شفابخش درآمیخته است . امروزه، دروازه زویله یک جاذبه گردشگری مهم است که امکان صعود به مناره‌ها و تماشای چشم‌انداز پانورامیک قاهره را فراهم می‌کند . پروژه‌های مرمتی گسترده توسط نهادهایی چون ARCE و بنیاد آقاخان (AKTC)، نه تنها این اثر را حفظ کرده، بلکه با رویکردی جامعه‌محور آن را به موتوری برای احیای اجتماعی و اقتصادی محله الدرب الأحمر تبدیل کرده است . دروازه زویله نمونه‌ای موفق از درهم‌تنیدگی میراث فرهنگی با بافت زنده و پویای شهری معاصر است .