کاتاکومب های کوم الشقافه: گوهری از تاریخ و هنر در قلب اسکندریه - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: این آرامگاه که قدمت آن به قرن دوم میلادی می‌رسد، در ابتدا به عنوان مقبره‌ای برای یک خانواده ثروتمند رومی ساخته شد و بعدها در طول 200 سال به یک گورستان عمومی با ظرفیت بیش از 300 جسد گسترش یافت . مقیاس عظیم و معماری پیچیده این مجموعه، نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی و اقتصادی والای خانواده بنیان‌گذار است که احتمالاً شهروندان رومی بودند که عمیقاً تحت تأثیر فرهنگ یونانی و سنت‌های دیرینه مصری قرار داشتند . این گزارش به بررسی جامع تاریخچه، معماری، هنر، دلایل نام‌گذاری و سرنوشت این اثر تاریخی منحصربه‌فرد می‌پردازد.

کشف تصادفی یک شاهکار

داستان کشف این گورستان زیرزمینی به همان اندازه که خود مکان شگفت‌انگیز است، جالب توجه می‌باشد. در 28 سپتامبر سال 1900، به طور کاملاً تصادفی، یک الاغ به داخل حفره‌ای به عمق 12 متر سقوط کرد . این حادثه منجر به کشف ورودی اصلی یکی از بزرگترین مقابر عمومی رومی در اسکندریه شد .

مهندسی و معماری: سفری به اعماق تاریخ

کاتاکومب‌های کوم الشقافه یک شاهکار مهندسی است که در سه طبقه و تا عمق 35 متری در دل صخره‌های سنگ آهکی تراشیده شده است . ساخت چنین مقبره وسیعی نیازمند ثروت و نفوذ قابل توجهی بوده است . کل مجموعه با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته برش سنگ، از بالا به پایین حفاری شد؛ کارگران ابتدا یک چاه عمودی حفر کرده و سپس از آن نقطه، حفاری را به صورت افقی برای ایجاد طبقات و اتاق‌ها گسترش دادند .

بخش‌های اصلی این مجموعه عبارتند از:

• پلکان مارپیچ و چاه مرکزی: بازدیدکنندگان از طریق یک پلکان مارپیچ به اعماق زمین می‌روند که به دور یک چاه مرکزی (شفت) عریض حفر شده است . این چاه هوشمندانه کارکردهای متعددی داشت:

  • انتقال اجساد: اجساد با استفاده از طناب و قرقره از طریق این چاه به طبقات پایین منتقل می‌شدند .
  • تأمین نور و تهویه: چاه مرکزی، نور و هوای تازه را به اعماق تاریک مقبره هدایت می‌کرد .

• روتوندا (تالار مدور): پلکان مارپیچ به یک تالار مدور و گنبددار به نام روتوندا ختم می‌شود که توسط ستون‌ها احاطه شده است . این فضا به عنوان یک مرکز توزیع عمل می‌کرد و دسترسی به بخش‌های مختلف کاتاکومب، از جمله تالار ضیافت و مقبره اصلی را ممکن می‌ساخت .

• تریکلینیوم (تالار ضیافت): این تالار سنگی که به سبک اتاق‌های ناهارخوری رومی با سه نیمکت سنگی ساخته شده، مکانی برای برگزاری ضیافت‌های تدفینی بود . خانواده‌های عزادار در این مکان گرد هم می‌آمدند تا با صرف غذا و نوشیدنی، یاد درگذشتگان خود را گرامی بدارند . این سنت رومی که به refrigerium معروف بود، هم در زمان تدفین و هم در بازدیدهای یادبود سالانه انجام می‌شد .

ریشه‌شناسی «کوم الشقافه» و آیین ضیافت‌های تدفینی

نام «کوم الشقافه» به عربی به معنای «تپه سفال‌های شکسته» است و مستقیماً به آیین‌های تدفین در این مکان اشاره دارد . خانواده‌ها و دوستان متوفی که برای برگزاری ضیافت به این مکان می‌آمدند، غذا و نوشیدنی را در ظروف سفالی (تراکوتا) با خود می‌آوردند . پس از پایان مراسم، آن‌ها این ظروف را می‌شکستند. این عمل چندین دلیل فرهنگی و مذهبی داشت:

• جدایی از دنیای مردگان: این باور وجود داشت که اشیائی که در مراسم تدفین استفاده شده‌اند، «آلوده به مکان مرگ» هستند و نباید دوباره به خانه‌های زندگان بازگردانده شوند . شکستن ظروف نمادی از قطع ارتباط کامل با دنیای مردگان بود .
• پایان یک دوره: این عمل نمادی از پایان زندگی فرد متوفی و پذیرش فقدان او توسط بازماندگان بود .
• ملاحظات بهداشتی: برخی معتقدند این سنت می‌توانست ریشه‌های بهداشتی نیز داشته باشد [ANSWER 1].

در طول دو قرن استفاده از این گورستان، انباشت این سفال‌های شکسته، تپه‌ای بزرگ در اطراف ورودی ایجاد کرد که در نهایت نام «کوم الشقافه» را به این مکان داد .

هنر و نمادشناسی: همزیستی شگفت‌انگیز فرهنگ‌ها

آنچه کوم الشقافه را متمایز می‌کند، ترکیب بی‌نظیر و هماهنگ نمادهای مصری، یونانی و رومی است که نشان‌دهنده هویت چندفرهنگی و باورهای مذهبی التقاطی خانواده بنیان‌گذار است . آن‌ها به جای پیروی از یک دین، عناصر مختلف را برای تضمین سعادت در زندگی پس از مرگ ترکیب کرده بودند .

• ورودی مقبره و نمادهای محافظ: ورودی مقبره اصلی با مجسمه‌هایی محافظت می‌شود که بدن مصری و سر و مدل موی رومی دارند . بالای در ورودی، قرص خورشید بالدار مصری در کنار سپر مدور با سر "مدوسا"ی یونانی قرار گرفته است . دو مار ریش‌دار بزرگ که نماد "آگاتودایمون" (روح نیکوکار) هستند، عصای هرمس و دیونیسوس (نمادهای یونانی) را در دست دارند و تاج‌های دوگانه مصر علیا و سفلی را بر سر گذاشته‌اند .

• تالار دفن اصلی: در داخل تالار، نمادین‌ترین نقش برجسته، صحنه مومیایی کردن را نشان می‌دهد . در این صحنه، خدای شغال‌سر مصری، "آنوبیس"، در حال انجام مراسم بر روی جسد است، اما به جای لباس سنتی مصری، زره یک لژیونر رومی به تن دارد . این تصویر قدرتمندترین نماد از ادغام هویت مصری و اقتدار رومی است. تابوت‌های سنگی نیز به سبک مصری ساخته شده‌اند اما با تزئیناتی مانند حلقه‌های گل و سر خدایان یونانی آراسته شده‌اند .

• تالار کاراکالا: در نزدیکی مقبره اصلی، «تالار کاراکالا» قرار دارد که به دلیل کشف توده‌ای از استخوان‌های انسان و اسب، به قتل عام جوانان اسکندریه توسط امپراتور کاراکالا در سال 215 میلادی مرتبط دانسته شده است . با این حال، بسیاری از محققان این ارتباط را فاقد شواهد قطعی می‌دانند .

افول و متروکه شدن: پایان یک دوران

استفاده از کاتاکومب‌های کوم الشقافه از قرن دوم تا حدود قرن چهارم میلادی ادامه داشت . متروکه شدن این گورستان در اواخر قرن چهارم، ارتباط مستقیمی با تغییرات بزرگ مذهبی و فرهنگی در امپراتوری روم، به ویژه ظهور مسیحیت، دارد .

• تغییر آیین‌های تدفین: با گسترش مسیحیت در مصر، باورها و آیین‌های تدفین دگرگون شد . سنت‌های چندخدایی که اساس هنر کوم الشقافه را تشکیل می‌داد، جای خود را به باورهای توحیدی مسیحی داد. مسیحیان اولیه آیین‌های تدفین ساده‌تری داشتند و نیازی به برگزاری ضیافت‌های پرهزینه یا همراه کردن اشیاء با مردگان نمی‌دیدند .
• پایان فرهنگ تلفیقی: با تبدیل شدن مسیحیت به دین رسمی امپراتوری روم و صدور فرمان‌هایی مانند فرمان تئودوسیوس اول در سال 391 میلادی که ادیان پاگانی (غیرمسیحی) را ممنوع کرد، مکان‌های مذهبی و گورستان‌های چندخدایی اهمیت خود را از دست دادند . در نتیجه، کوم الشقافه که نماد برجسته این فرهنگ تلفیقی بود، به تدریج رها شد و برای قرن‌ها به دست فراموشی سپرده شد تا اینکه در سال 1900 دوباره کشف شد .

چالش‌های حفاظتی و تلاش برای بقا

کاتاکومب‌های کوم الشقافه با تهدیدهای جدی روبرو است که بقای آن را به خطر انداخته است . بزرگترین تهدید، بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی بوده که از زمان کشف سایت وجود داشته و ناشی از نشت فاضلاب و توسعه شهری است . این آب‌ها باعث شده بودند که طبقه سوم مجموعه به طور کامل غرق شود و رطوبت به نقوش باستانی آسیب بزند .

برای مقابله با این تهدید، پروژه بزرگ کاهش سطح آب‌های زیرزمینی با حمایت مالی 5.7 میلیون دلاری از سوی آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده (USAID) بین سال‌های 2017 تا 2019 اجرا شد . در این پروژه، با حفر شش حلقه چاه عمیق و نصب پمپ‌های هوشمند، آب به طور مداوم از محوطه تخلیه می‌شود . این اقدام مهندسی پیشرفته توانست پس از یک قرن، مشکل آب‌گرفتگی را مهار کند .

جایگاه در فهرست میراث جهانی یونسکو

برخلاف تصور رایج، کاتاکومب‌های کوم الشقافه به صورت مستقل در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده‌اند . این مکان اغلب با محوطه باستانی "ابو مینا" (Abu Mena) که در نزدیکی اسکندریه قرار دارد و در سال 1979 ثبت شده، اشتباه گرفته می‌شود .

خلاصه

کاتاکومب‌های کوم الشقافه در اسکندریه، یک گورستان زیرزمینی استثنایی است که در قرن دوم میلادی برای یک خانواده ثروتمند رومی ساخته شد و تا قرن چهارم مورد استفاده قرار گرفت . این مکان که به طور تصادفی در سال 1900 کشف شد، به دلیل معماری مهندسی‌شده سه طبقه‌اش و به ویژه هنر تلفیقی (Syncretism) آن شهرت دارد . هنر این مجموعه، بازتابی از هویت چندفرهنگی و باورهای التقاطی ساکنان اسکندریه باستان است که عناصر مصری، یونانی و رومی را در هم آمیخته‌اند؛ برجسته‌ترین نمونه آن، تصویر خدای مصری "آنوبیس" در لباس یک سرباز رومی است . نام «کوم الشقافه» به معنای «تپه سفال‌های شکسته»، از سنت شکستن ظروف سفالی پس از ضیافت‌های تدفینی گرفته شده است . این گورستان در اواخر قرن چهارم میلادی با ظهور مسیحیت و تغییر در آیین‌های تدفین، متروکه شد . این اثر با چالش‌های حفاظتی جدی، به ویژه مشکل آب‌های زیرزمینی، روبرو بوده که یک پروژه مرمتی بزرگ با حمایت USAID در سال 2019 توانست این تهدید را مهار کند . اگرچه این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده، اما سندی بی‌نظیر از جامعه چندفرهنگی اسکندریه باستان و نمونه‌ای از تلاش‌های موفق حفاظتی مدرن است.