گردشی به سوی هرم پلکانی جوزر مصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: نقطه عطفی در معماری باستان

هرم جوزر، که به آن هرم پلکانی نیز گفته می‌شود، یکی از شگفت‌انگیزترین و مهم‌ترین بناهای تاریخی مصر باستان است . این هرم که حدود 4700 سال پیش (حدود 2670 پیش از میلاد) ساخته شد، نه تنها اولین هرم ساخته شده در مصر، بلکه قدیمی‌ترین بنای سنگی عظیم در جهان به شمار می‌رود . این سازه انقلابی در معماری و مهندسی دوران خود بود و راه را برای ساخت اهرام بزرگ بعدی، از جمله اهرام جیزه، هموار کرد . هرم جوزر به دستور فرعون جوزر (نچری‌خت) و توسط وزیر و معمار نابغه‌اش، ایمهوتپ، طراحی و ساخته شد و به عنوان مقبره‌ای ابدی برای فرعون و یک «شهر مردگان» کامل عمل می‌کرد .

زمینه تاریخی: عصر نوآوری و قدرت

فرعون جوزر: جوزر (که گاهی زوسر نیز نوشته می‌شود) یکی از برجسته‌ترین فرعون‌های دودمان سوم مصر باستان بود که تقریباً بین سال‌های 2667 تا 2648 پیش از میلاد حکومت می‌کرد . دوران فرمانروایی او با ثبات سیاسی و شکوفایی اقتصادی همراه بود که به دولت این امکان را می‌داد تا منابع انسانی و مادی عظیمی را برای پروژه‌های ساختمانی بی‌سابقه بسیج کند . جوزر با حمایت از اصلاحات و نوآوری‌ها، به ویژه در معماری، تأثیری ماندگار بر تاریخ مصر گذاشت.

ایمهوتپ: معمار، پزشک و دانشمند:مغز متفکر پشت هرم جوزر، ایمهوتپ، وزیر ارشد و کاهن اعظم فرعون بود . او شخصیتی چندوجهی و استثنایی در تاریخ است که نه تنها به عنوان اولین معمار شناخته شده در تاریخ شهرت دارد، بلکه به عنوان یک پزشک حاذق و دانشمند نیز مورد احترام بود . ایمهوتپ با طراحی هرم پلکانی، سنت ساخت مقبره‌های آجری گلی (مصطبه) را کنار گذاشت و برای اولین بار از سنگ تراشیده شده در مقیاسی بزرگ استفاده کرد . این نوآوری او را به یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های مصر باستان تبدیل کرد، تا جایی که پس از مرگش تا مقام خدایی نیز بالا برده شد.

طراحی و معماری: تکامل از مصطبه تا پلکان آسمانی

هرم جوزر نتیجه یک فرآیند طراحی پویا و تکاملی در شش مرحله اصلی است . ایمهوتپ با جسارت، طرح سنتی مصطبه را به یک پلکان سنگی عظیم به سوی آسمان تبدیل کرد تا روح فرعون بتواند به نزد خدایان صعود کند .

• مرحله M1 (مصطبه اولیه): ساختار اولیه یک مصطبه با پلان تقریباً مربع بود که از سنگ‌های آهکی محلی ساخته شده بود . این خود یک نوآوری بود، زیرا مصطبه‌های پیشین مستطیلی و عمدتاً از آجر گلی بودند .
• مرحله M2 (اولین گسترش): مصطبه از هر چهار طرف گسترش یافت اما همچنان یک بنای یک طبقه باقی ماند .
• مرحله M3 (دومین گسترش): در این مرحله، سازه فقط از سمت شرق توسعه یافت تا ورودی برای مجموعه‌ای از گالری‌های زیرزمینی جدید فراهم شود .
• مرحله P1 (هرم چهار طبقه): با تصمیمی انقلابی، ایمهوتپ سه طبقه مصطبه‌مانند دیگر را بر روی ساختار M3 افزود و اولین هرم پلکانی با چهار طبقه را خلق کرد .
• مرحله P1' (گسترش به شمال و غرب): هرم چهار طبقه برای ایجاد پایه‌ای بزرگتر مجدداً گسترش یافت .
• مرحله P2 (هرم شش طبقه نهایی): در مرحله نهایی، دو طبقه دیگر به هرم اضافه شد و ساختار نهایی شش طبقه‌ای با ارتفاع تقریبی 62.5 متر و ابعاد پایه 121 × 109 متر شکل گرفت . کل بنا با روکش سنگ آهک سفید و صیقلی از معادن تورا پوشانده شده بود تا از فواصل دور، حتی از پایتخت، ممفیس، بدرخشد .

نوآوری‌های فنی و مهندسی ایمهوتپ

• انقلاب سنگی: بزرگترین نوآوری ایمهوتپ، استفاده گسترده از بلوک‌های سنگ آهک تراش‌خورده به جای آجرهای گلی بود . این انتخاب، بنا را از یک سازه فانی به یک یادمان جاودانه بدل کرد و نیازمند سازماندهی بی‌سابقه نیروی کار برای استخراج و نصب میلیون‌ها تن سنگ بود . بلوک‌های سنگی مورد استفاده نسبتاً کوچک و شبیه به اندازه آجرهای گلی بودند که نشان‌دهنده مرحله گذار در تکنیک‌های ساختمانی است .
• جاودانه‌سازی مصالح ناپایدار: ایمهوتپ با مهارتی بی‌نظیر، عناصر معماری ساخته شده از مصالح ناپایدار مانند چوب، نی و آجر گلی را به سنگ «ترجمه» کرد تا آنها را ابدی کند . ستون‌های سنگی به شکل دسته‌های نی یا ساقه‌های پاپیروس تراشیده شده‌اند و سقف برخی راهروها به شکل کنده‌های چوبی کنده‌کاری شده‌اند .
• استخراج و حمل بلوک‌ها: کارگران با ابزارهایی مانند چکش‌های سنگین از جنس دولریت (سنگ سخت) بلوک‌ها را از معادن محلی استخراج می‌کردند . سنگ‌های باکیفیت‌تر مانند گرانیت از اسوان و سنگ آهک سفید از تورا، با قایق در مسیر رود نیل منتقل می‌شدند . در خشکی نیز از سورتمه‌های چوبی که روی ماسه‌های خیس کشیده می‌شدند، برای حمل بلوک‌ها استفاده می‌کردند .

مجموعه آرامگاهی جوزر

هرم پلکانی در مرکز یک مجموعه آرامگاهی وسیع به مساحت 15 هکتار قرار دارد که توسط دیواری بلند از سنگ آهک احاطه شده بود . این مجموعه توسط خندقی به عرض 40 متر و طول 750 متر از هر طرف احاطه شده بود .

• دیوار محوطه و تالار ورودی: دیوار محوطه با ارتفاع 10.5 متر و طول بیش از 1.6 کیلومتر، دارای نمای «کاخ‌مانند» (serekh) با تورفتگی‌ها و پیش‌آمدگی‌های منظم بود که از دیوارهای کاخ‌های سلطنتی الگوبرداری شده بود . این دیوار دارای 14 ورودی بود که 13 تای آنها کاذب و تنها یک ورودی در گوشه جنوب شرقی واقعی بود . این ورودی به یک راهروی سرپوشیده با 40 ستون سنگی متصل (engaged columns) که به شکل ساقه‌های نخل تراشیده شده‌اند، منتهی می‌شود .

• حیاط حِب‌سِد (Heb-Sed): صحنه ابدی تجدید قدرت فرعوناین حیاط یکی از مهم‌ترین بخش‌های مجموعه است که برای بازآفرینی ابدی جشنواره «حب‌سد» در جهان پس از مرگ طراحی شده است . جشنواره حب‌سد، آیینی کهن برای تجدید نیروی جسمانی و الهی فرعون بود که به طور سنتی در سی‌امین سال سلطنت او برگزار می‌شد . این حیاط به عنوان یک صحنه دائمی برای روح (کا) فرعون عمل می‌کرد تا بتواند تا ابد این آیین را اجرا کرده و قدرت خود را بازیابد . ویژگی منحصربه‌فرد این حیاط، وجود نمازخانه‌ها و غرفه‌هایی است که عمدتاً «ساختگی» هستند و نمای خارجی کاملی دارند اما فضای داخلی آن‌ها با قلوه‌سنگ پر شده است . این نمازخانه‌ها نمادی از زیارتگاه‌های مصر علیا و سفلی بودند و بر نقش فرعون به عنوان متحدکننده دو سرزمین تأکید داشتند .

• مقبره جنوبی: آرامگاهی رازآلوددر بخش جنوبی مجموعه، یک مقبره نمادین دیگر وجود دارد که ساختاری مشابه بخش زیرزمینی هرم اصلی دارد . این بنا دارای یک نمازخانه با تزئینات مار کبرا (Uraeus) است . ساختار زیرزمینی آن شامل یک چاه عمیق (حدود 30 متر)، اتاق تدفینی از جنس گرانیت صورتی (که برای یک تدفین واقعی بسیار کوچک است) و راهروهایی تزئین شده با کاشی‌های فیروزه‌ای و سه نقش برجسته از فرعون در حال اجرای مراسم حب‌سد است . کارکرد دقیق این مقبره مشخص نیست و نظریه‌های متعددی وجود دارد:

  1. آرامگاه «کا» (روح): محبوب‌ترین نظریه این است که این مکان، مقبره نمادین «کا»ی پادشاه بوده است .
  2. مقبره احشاء (ظروف کانوپیک): برخی معتقدند این مقبره برای دفن احشاء مومیایی شده فرعون ساخته شده، هرچند این نظریه چندان محتمل نیست .
  3. نماد سلطنت بر مصر علیا: این مقبره ممکن است نمادی از حکومت فرعون بر مصر علیا (جنوب) بوده باشد، در حالی که هرم اصلی نماد سلطنت بر مصر سفلی (شمال) بود .
  4. جایگزین مقبره آبیدوس: ژان-فیلیپ لوئر، باستان‌شناس اصلی مجموعه، معتقد بود این مقبره یک گور نمادین (cenotaph) برای جایگزینی مقابر سنتی در آبیدوس (مرکز آیینی جنوب) بوده است .

• سِرداب و مجسمه جوزر: در ضلع شمالی هرم، اتاقی کوچک و مهر و موم شده به نام "سرداب" قرار دارد . در این اتاق، مجسمه رنگ‌آمیزی شده‌ای از فرعون جوزر در حالت نشسته کشف شد که قدیمی‌ترین مجسمه در اندازه واقعی از یک پادشاه مصری است . این مجسمه جایگاه «کا» (روح حیاتی) فرعون بود. دو سوراخ کوچک در دیوار شمالی سرداب تعبیه شده بود تا «کا»ی فرعون بتواند از طریق چشمان مجسمه، مراسم تقدیم هدایا را نظاره کند و به ستارگان ابدی قطب شمال بنگرد که مقصد نهایی روح پنداشته می‌شد .

سازه‌های زیرزمینی: کاخ ابدی فرعون

در زیر هرم جوزر، شبکه‌ای پیچیده و هزارتو از تونل‌ها، دالان‌ها و اتاق‌ها به طول تقریبی 5.5 کیلومتر حفر شده است . این مجموعه شگفت‌انگیز بازآفرینی یک کاخ سلطنتی کامل در زیر زمین برای زندگی پس از مرگ فرعون بود . مصریان باستان معتقد بودند که روح پادشاه (کا) پس از مرگ به زندگی خود ادامه می‌دهد و به فضایی مشابه دنیای زندگان نیاز دارد .

• اتاق تدفین مرکزی: در مرکز این شبکه و در عمق 28 متری، اتاق تدفین اصلی فرعون قرار دارد . این اتاقک از بلوک‌های گرانیت سرخ ساخته شده بود. پس از قرار دادن تابوت، ورودی دایره‌ای شکل اتاق با یک تخته سنگ گرانیتی عظیم به وزن تقریبی 3.5 تن برای همیشه مسدود شد .

• «اتاق‌های آبی» و نمادگرایی فیروزه‌ای: یکی از زیباترین بخش‌های مجموعه زیرزمینی، اتاق‌هایی هستند که دیوارهایشان با ده‌ها هزار کاشی فیروزه‌ای رنگ از جنس فاینس تزئین شده‌اند . این کاشی‌ها به گونه‌ای چیده شده بودند که شبیه به حصیرهای گیاهی باشند که دیوارهای کاخ‌های آن زمان را می‌پوشاندند و نسخه‌ای جاودانه از کاخ فرعون را بازآفرینی می‌کردند . رنگ فیروزه‌ای نماد زندگی، تولد دوباره و آب‌های حیات‌بخش نیل بود .

• راز ده‌ها هزار ظرف سنگی: یکی از شگفت‌انگیزترین اکتشافات در گالری‌های زیرین هرم، کشف بیش از 40,000 ظرف سنگی بود . بسیاری از این ظروف به فراعنه دودمان‌های پیشین تعلق داشتند . جوزر با گردآوری و دفن آیینی این ظروف، خود را به یک خط سلطنتی طولانی پیوند می‌داد، به اجدادش احترام می‌گذاشت و مشروعیت خود را تقویت می‌کرد .

کشف، بازسازی و اهمیت امروزی

هرم جوزر در طول هزاران سال آسیب‌های زیادی دید، اما همچنان یکی از مهم‌ترین مکان‌های باستان‌شناسی مصر باقی مانده است. در قرن بیستم، باستان‌شناس فرانسوی، ژان-فیلیپ لوئر، بخش عمده‌ای از زندگی خود را وقف کاوش و بازسازی این مجموعه کرد . اخیراً، این بنای 4700 ساله تحت یک پروژه مرمت گسترده و پیچیده قرار گرفت تا از خطر نابودی نجات یابد.

پروژه بزرگ مرمت (2006-2020): نبردی با زمان و فرسایش

این پروژه عظیم که 14 سال به طول انجامید، در پاسخ به آسیب‌های انباشته‌شده طی قرن‌ها و به‌ویژه خسارات جدی ناشی از زلزله سال 1992 مصر آغاز شد . این عملیات با هزینه‌ای بالغ بر 104 میلیون پوند مصری (حدود 6.6 میلیون دلار) توسط دولت مصر اجرا شد و پس از وقفه‌ای به دلیل ناآرامی‌های سال 2011، در سال 2013 از سر گرفته شد و در مارس 2020 به پایان رسید .

• چالش‌ها: در آستانه فروپاشیفوری‌ترین چالش، خطر "فروپاشی فاجعه‌بار" بخش‌های داخلی هرم بود . زلزله به ساختارهای زیرزمینی و اتاقک تدفین در عمق 28 متری آسیب شدیدی وارد کرده بود و سقف آن در آستانه ریزش کامل قرار داشت . تثبیت این ساختارها بدون ایجاد فشار بیشتر بر سنگ‌های باستانی و با حفظ کامل اصالت بنا، یک چالش مهندسی بزرگ بود .

• فناوری‌های نوآورانه در خدمت تاریخبرای مقابله با این چالش‌ها، متخصصان مصری با همکاری شرکت مهندسی بریتانیایی "Cintec" از تکنیک‌های نوآورانه‌ای استفاده کردند :

  • کیسه‌های هوای غول‌پیکر (Airbags): کیسه‌های هوای عظیم و سفارشی در فضاهای خالی و زیر سقف‌های در حال ریزش (به‌ویژه در اتاقک تدفین) قرار داده و به آرامی باد شدند . این فناوری یک سیستم پشتیبانی موقت با فشار یکنواخت ایجاد کرد تا مهندسان بتوانند با ایمنی کامل عملیات مقاوم‌سازی دائمی را انجام دهند .
  • سیستم مهار و دوخت (Stitching Anchors): برای تثبیت دائمی، از سیستمی انحصاری به نام "Waterwall" استفاده شد . در این روش، میلگردهای فولادی ضدزنگ در حفره‌های ایجاد شده در سنگ‌ها کار گذاشته شده و سپس با تزریق نوعی ملات ویژه، ترک‌ها و بلوک‌های سنگی عملاً به یکدیگر "دوخته" شدند تا ساختار از درون یکپارچه شود، بدون آنکه ظاهر بنا تغییر کند .
  • مرمت نمای خارجی: نمای خارجی هرم نیز با دقت مرمت شد. شکاف‌ها پر شده و بلوک‌های سنگی از دست رفته جایگزین شدند. بلوک‌های جدید به گونه‌ای علامت‌گذاری شدند که از سنگ‌های اصلی قابل تشخیص باشند تا اصالت بنا حفظ گردد .

• مدیریت و همکاری‌های بین‌المللیاین پروژه به طور کامل توسط دولت مصر و زیر نظر وزارت گردشگری و آثار باستانی این کشور مدیریت و تأمین مالی شد . با این حال، برای بخش‌های تخصصی از تخصص شرکت بریتانیایی Cintec بهره گرفته شد . سازمان یونسکو نیز به عنوان نهاد ناظر بر این میراث جهانی، بر پروژه نظارت داشت و در سال 2014 برای اطمینان از رعایت استانداردها، درخواست یک گزارش فنی کامل کرد .

پس از اتمام این پروژه، هرم جوزر در سال 2020 و مقبره جنوبی آن برای اولین بار پس از 90 سال در سال 2021 به روی بازدیدکنندگان گشوده شد . این هرم به عنوان بخشی از گورستان سقاره در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و نمادی از نبوغ مهندسی، نوآوری معماری و قدرت تمدن مصر باستان محسوب می‌شود .

خلاصه

هرم پلکانی جوزر، واقع در سقاره، اولین هرم و قدیمی‌ترین سازه سنگی بزرگ جهان است که در قرن 27 پیش از میلاد برای فرعون جوزر ساخته شد . این بنای انقلابی توسط معمار نابغه، ایمهوتپ، طراحی شد و ساخت آن در شش مرحله از یک مصطبه مربعی به یک هرم شش طبقه با ارتفاع 62.5 متر تکامل یافت . ایمهوتپ با استفاده گسترده از سنگ به جای آجر گلی و بازآفرینی عناصر معماری ناپایدار (چوب و نی) در سنگ، انقلابی در مهندسی ایجاد کرد . این هرم در مرکز یک مجموعه آرامگاهی 15 هکتاری قرار دارد که توسط دیواری با نمای کاخ‌مانند احاطه شده و شامل سازه‌های آیینی متعددی است . از جمله این سازه‌ها می‌توان به حیاط حب‌سد برای تجدید ابدی قدرت فرعون، «سرداب» حاوی مجسمه «کا»ی پادشاه، و «مقبره جنوبی» رازآلود اشاره کرد که احتمالاً آرامگاه نمادین «کا» یا نمادی از سلطنت بر مصر علیا بوده است . در زیر هرم، شبکه‌ای از تونل‌ها به طول 5.5 کیلومتر به عنوان یک «کاخ ابدی» عمل می‌کرد که شامل اتاق‌های تزئین شده با کاشی‌های فیروزه‌ای و گنجینه‌ای از 40,000 ظرف سنگی متعلق به اجداد فرعون بود . پس از آسیب‌های جدی ناشی از زلزله 1992، این هرم طی یک پروژه مرمت 14 ساله (2006-2020) با استفاده از فناوری‌های نوآورانه مانند کیسه‌های هوا و مهارهای داخلی نجات یافت و در سال 2020 بازگشایی شد . این مجموعه که میراث جهانی یونسکو است، گواهی بر خلاقیت و مهارت بی‌نظیر مصریان باستان و تلاش‌های مدرن برای حفظ آن است .