هرم منقرع: سومین گوهر مجموعه اهرام جیزه - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: سازنده و دوران ساخت: روایتی دوگانه از یک فرعون

این هرم به دستور فرعون منقرع (یا منکاورع)، پسر خفرع و نوه خوفو، در حدود سال 2510 پیش از میلاد ساخته شد . منابع تاریخی و شواهد باستان‌شناسی تصویری چندوجهی و گاه متناقض از شخصیت و دوران حکومت این فرعون ارائه می‌دهند .

• روایت هرودوت: فرعونی عادل و نیکوکار مورخ یونانی، هرودوت، که قرن‌ها پس از منقرع می‌زیست، او را در تضاد کامل با پیشینیان ستمگرش، خوفو و خفرع، توصیف می‌کند . به گفته هرودوت، منقرع حاکمی بخشنده و دین‌دار بود که معابد را بازگشایی کرد و به مردمی که تحت فشار بودند، اجازه داد به زندگی عادی و انجام مراسم دینی خود بازگردند . هرودوت همچنین داستان‌های تراژیکی درباره زندگی شخصی او نقل می‌کند، از جمله مرگ تنها دخترش و پیشگویی‌ای که به او گفته بود تنها شش سال دیگر حکومت خواهد کرد . منقرع در تلاشی برای به چالش کشیدن سرنوشت، شب‌ها را با عیش و نوش به روز تبدیل کرد تا عمر خود را دو برابر کند . با این حال، این روایات که مبتنی بر شنیده‌های شفاهی هستند، در هیچ منبع مصری دیگری تأیید نشده‌اند و ممکن است تفسیری یونانی از باورهای مصری باشند .

• شواهد باستان‌شناسی: سلطنتی کوتاه و ناتمام شواهد مادی به دست آمده از مجموعه هرمی منقرع، روایتی متفاوت را تأیید می‌کند . اندازه به مراتب کوچک‌تر هرم و نیمه‌کاره رها شدن بخش‌های وسیعی از مجموعه، همگی به مرگ ناگهانی فرعون و یک دوره سلطنت کوتاه‌تر از حد انتظار اشاره دارند . این فرضیه با فهرست پادشاهان تورین، یک پاپیروس مهم مصری، همخوانی دارد که مدت حکومت منقرع را 18 سال ثبت کرده است . برخی مصرشناسان نیز بر اساس بازسازی بخش‌های آسیب‌دیده این پاپیروس، دوره‌هایی بین 18 تا 28 سال را محتمل می‌دانند . این شواهد قویاً نشان می‌دهند که منقرع زمان کافی برای تحقق کامل برنامه‌های ساختمانی خود را نیافت .

ابعاد و دلایل کوچکتر بودن هرم: فراتر از یک سلطنت کوتاه

هرم منقرع در ابتدا دارای ارتفاعی حدود 65.5 متر بود، اما امروزه به دلیل فرسایش و از بین رفتن پوشش خارجی، ارتفاع آن به حدود 61 تا 62 متر می‌رسد . هر ضلع قاعده مربعی شکل این هرم، طولی در حدود 108.5 متر دارد و شیب آن تقریباً 51 درجه است . حجم تقریبی آن 235,183 متر مکعب است که تنها کسری از حجم هرم بزرگ خوفو محسوب می‌شود . در حالی که دوره حکومت کوتاه‌تر منقرع یکی از دلایل اصلی این ابعاد کوچکتر است، مصرشناسان به عوامل عمیق‌تری نیز اشاره می‌کنند که نشان‌دهنده تغییرات گسترده در پایان دودمان چهارم است:

• محدودیت‌های اقتصادی: ساخت اهرام غول‌پیکر خوفو و خفرع، فشار عظیمی بر منابع اقتصادی و نیروی انسانی مصر وارد کرده بود . این پروژه‌های عظیم، خزانه سلطنتی را تحلیل برده بود و به نظر می‌رسد در زمان منقرع، اقتصاد کشور دیگر توانایی پشتیبانی از پروژه‌ای با ابعاد مشابه را نداشته است . این فرضیه با ناتمام ماندن بخش‌هایی از مجموعه هرمی و استفاده از مصالح ارزان‌تر توسط جانشینش، قوت می‌گیرد .
• تغییر در باورهای مذهبی و تمرکز بر پرستش رع: در اواخر دودمان چهارم، پرستش خدای خورشید، «رع»، اهمیت فزاینده‌ای یافت و فراعنه خود را «پسر رع» می‌نامیدند . این تغییر ایدئولوژیک ممکن است اولویت‌های ساخت‌وساز سلطنتی را دگرگون کرده باشد . برخی مصرشناسان معتقدند که تمرکز از ساخت مقابر عظیم هرمی به سمت ساخت «معابد خورشید» تغییر یافت که به مرکز اصلی پرستش رع تبدیل شدند . بنابراین، کوچکتر شدن هرم می‌تواند نشان‌دهنده انتقال بخشی از تمرکز و سرمایه‌گذاری از مقبره پادشاه به معابد مرتبط با کیش خورشیدی باشد .

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این هرم، استفاده از دو نوع سنگ در نمای خارجی آن است:

• سنگ گرانیت قرمز: شانزده لایه پایینی هرم با بلوک‌های عظیم سنگ گرانیت قرمز که از معادن اسوان در جنوب مصر آورده شده بودند، پوشانده شده بود .
• سنگ آهک سفید: بخش‌های بالایی نما نیز با سنگ آهک سفید و صیقلی «تورا» پوشیده شده بود که در نور خورشید درخشندگی خاصی به هرم می‌بخشید.

بسیاری از بلوک‌های گرانیتی پایه هرم به صورت ناتمام و صیقل‌نخورده باقی مانده‌اند که شاهدی دیگر بر توقف ناگهانی کار و مرگ زودهنگام فرعون است .

ساختار داخلی پیچیده: شاهدی بر تغییر نقشه‌ها

یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های هرم منقرع، ساختار داخلی غیرمعمول و پیچیده آن است که نشان‌دهنده چندین مرحله تغییر در طراحی اولیه است . این ساختار شامل مجموعه‌ای از راهروها و اتاق‌ها در سطوح مختلف است که آن را از طراحی ساده‌تر اهرام پیشین متمایز می‌کند .

• توصیف ساختار: ورودی هرم در وجه شمالی آن و در ارتفاع حدود 4 متری از سطح زمین قرار دارد و به یک راهروی شیب‌دار به طول 31 متر منتهی می‌شود . این راهرو به یک اتاقک مستطیلی (اتاق انتظار) با تزئینات دیواری می‌رسد . نکته جالب این است که یک راهروی بالایی دیگر نیز وجود دارد که به نظر می‌رسد بخشی از نقشه اولیه بوده که بعداً رها شده است . از اتاقک اول، راهروی دیگری به سمت پایین و به اتاق دفن اصلی با سقف قوسی و پوشیده از گرانیت منتهی می‌شود که تابوت‌دان بازالتی در آن قرار داشت . علاوه بر این، یک اتاق دیگر با شش طاقچه نیز در زیر اتاق دفن اصلی وجود دارد که کاربرد دقیق آن همچنان مورد بحث است .

• نظریه‌های طراحی غیرمعمول: این پیچیدگی و تغییرات در نقشه، نظریه‌های مختلفی را به وجود آورده است:

  • تغییر در ابعاد هرم: نظریه غالب این است که هرم در ابتدا به عنوان یک هرم کوچکتر طراحی شده بود و راهروی بالایی بخشی از این طرح اولیه بود. اما بعداً تصمیم گرفته شد که هرم بزرگتر شود و به همین دلیل، یک سیستم راهرو و اتاق دفن جدید در عمق بیشتر و با مقیاسی بزرگتر ساخته شد .
  • دلایل امنیتی: پیچیدگی طرح ممکن است اقدامی برای گمراه کردن دزدان مقابر و حفاظت از اتاق دفن اصلی بوده باشد .
  • دلایل آیینی و مذهبی: برخی محققان معتقدند که این طراحی پیچیده ممکن است دارای معانی نمادین مرتبط با سفر فرعون به جهان پس از مرگ باشد و اتاق‌های مختلف مراحل گوناگون این سفر را بازنمایی کنند .

• اکتشافات نوین: پروژه‌های اسکن پیشرفته مانند "ScanPyramids"، با استفاده از فناوری‌های غیرتهاجمی، موفق به شناسایی حفره‌ها و فضاهای خالی ناشناخته‌ای در داخل هرم شده‌اند که می‌تواند نشان‌دهنده وجود راهروها یا اتاق‌های مخفی دیگری باشد و بر پیچیدگی این بنا می‌افزاید .

گنجینه‌های کشف‌شده و سرنوشت غم‌انگیز آن‌ها

در سال 1837، هوارد وایس، افسر ارتش بریتانیا، با استفاده از دینامیت راه خود را به داخل هرم باز کرد .

• تابوت‌دان بازالتی: تابوت‌دان اصلی و باشکوه منقرع که در اتاق دفن پایینی پیدا شد، از جنس بازالت و بدون کتیبه اما با تزئیناتی به سبک نمای کاخ بود . وایس تصمیم گرفت این اثر گران‌بها را به موزه بریتانیا ارسال کند . این تابوت‌دان با کشتی تجاری «بئاتریس» بارگیری شد، اما کشتی در اکتبر 1838 در سواحل اسپانیا دچار طوفان شد و به همراه محموله خود در اعماق دریای مدیترانه غرق شد و برای همیشه از دست رفت .
• تابوت چوبی و بقایای انسانی: در اتاق بالایی، یک تابوت چوبی انسان‌نما با نام منقرع و بقایای استخوان‌های انسانی کشف شد . با این حال، تاریخ‌گذاری رادیوکربن نشان داد که این بقایا تنها حدود 2000 سال قدمت دارند و متعلق به دوره‌ای بسیار پس از منقرع هستند . این تابوت چوبی با موفقیت به انگلستان منتقل شد و اکنون در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.

مجموعه هرمی ناتمام: آینه یک دوره گذار

هرم منقرع تنها یک سازه منفرد نیست، بلکه بخشی از یک مجموعه بزرگ‌تر است که وضعیت ناتمام آن، اطلاعات ارزشمندی درباره شرایط پایان سلطنت او و دوران جانشینش، شپسسکاف، ارائه می‌دهد.

معابد وداعی و دره: شاهدی بر مرگ ناگهانی و افول اقتصادی

• تفاوت در مصالح و طراحی: شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که طرح اولیه برای «معبد وداعی» (در شرق هرم) و «معبد دره»، ساخت آن‌ها با استفاده از بلوک‌های عظیم سنگ آهک و گرانیت بوده است، مشابه آنچه در مجموعه هرمی خفرع دیده می‌شود . پایه‌های گرانیتی و بلوک‌های بزرگ سنگ آهک که در بخش‌هایی از این معابد به کار رفته، گواهی بر این طرح باشکوه اولیه است .
• تکمیل توسط شپسسکاف و دلالت‌های آن: کتیبه‌ای که در معبد وداعی یافت شده، تأیید می‌کند که شپسسکاف، پسر و جانشین منقرع، این مجموعه را "برای پدرش" تکمیل کرده است . با این حال، بخش‌های وسیعی از این دو معبد با استفاده از آجر گلی تکمیل شده است . این تضاد فاحش بین سنگ‌های گران‌قیمت و آجرهای ارزان، چندین موضوع مهم را آشکار می‌سازد:
  • مرگ ناگهانی منقرع: ناتمام ماندن کار با سنگ و تکمیل عجولانه آن با آجر گلی، قویاً نشان می‌دهد که منقرع به طور غیرمنتظره‌ای درگذشته و زمان کافی برای تکمیل مجموعه خود را نداشته است .
  • وضعیت اقتصادی پایان دودمان چهارم: این تغییر در مصالح می‌تواند نشانه‌ای از کاهش توان اقتصادی حکومت پس از دهه‌ها ساخت‌وسازهای عظیم باشد .
  • اولویت‌های سلطنتی شپسسکاف: شپسسکاف خود یک هرم نساخت، بلکه یک مقبره مصطبه‌ای بزرگ در سقاره (مشهور به «مصطبة فرعون») را برای خود برگزید که یک گسست بزرگ از سنت فراعنه پیشین بود . این انتخاب، همراه با تکمیل ارزان‌قیمت مجموعه پدرش، نشان می‌دهد که اولویت‌های او تغییر کرده بود و این خود سرآغاز افول ساخت اهرام عظیم در دودمان چهارم بود .

شاهکارهای هنری: سه‌گانه‌های منقرع

در ویرانه‌های معبد دره، تعدادی از مشهورترین مجسمه‌های هنر پادشاهی کهن یافت شد . این مجسمه‌ها، معروف به "سه‌گانه‌های منقرع"، از شاهکارهای هنری مصر باستان محسوب می‌شوند . این مجسمه‌ها از سنگ سخت «گری‌وک» تراشیده شده‌اند و منقرع را در کنار ایزدبانو هاثور و نماد انسانی‌انگاشته‌شده یک نوم (استان) مصر نشان می‌دهند که اتحاد فرعون با خدایان و تسلط سیاسی او بر سراسر مصر را به نمایش می‌گذاشت .

اهرام ملکه (آرامگاه‌های فرعی)

در جنوب هرم اصلی، سه هرم کوچک‌تر (G3a، G3b و G3c) برای همسران سلطنتی منقرع ساخته شده‌اند . هرم G3a که بزرگ‌ترین و کامل‌ترین آنهاست، به صورت یک «هرم حقیقی» با پوشش گرانیتی ساخته شده و احتمالاً آرامگاه ملکه خع‌مررنبتی دوم بوده است . دو هرم دیگر به صورت پلکانی و ناتمام باقی مانده‌اند .

تلاش برای تخریب هرم در قرن دوازدهم

در اواخر قرن دوازدهم میلادی، «سلطان الملک العزیز عثمان»، دومین سلطان ایوبی مصر، در اقدامی ناموفق تصمیم به تخریب اهرام جیزه گرفت . پس از هشت ماه تلاش بی‌وقفه و پرهزینه با ابزارهای ابتدایی، پروژه متوقف شد . این تلاش نافرجام تنها یک شکاف یا زخم عمودی بزرگ بر روی نمای شمالی آن ایجاد کرد که امروزه به «شکاف عثمان» شهرت دارد .

پروژه جنجالی بازسازی

در اوایل سال 2024، دولت مصر پروژه‌ای مشترک با یک تیم ژاپنی را برای بازسازی پوشش گرانیتی هرم منقرع اعلام کرد . این طرح که «پروژه قرن» نامیده شد، با انتقادات گسترده‌ای از سوی باستان‌شناسان مواجه شد که معتقد بودند این کار به اصالت اثر آسیب می‌زند . در نهایت، کمیته بازبینی به ریاست زاهی حواس، با این پروژه مخالفت کرد و طرح رسماً لغو شد .

خلاصه

هرم منقرع، سومین و کوچک‌ترین هرم مجموعه اهرام جیزه، به دستور فرعون منقرع در حدود 2510 پیش از میلاد ساخته شد . ابعاد کوچک‌تر آن (ارتفاع اولیه 65.5 متر) نه تنها به دلیل سلطنت کوتاه‌تر فرعون (حدود 18 سال)، بلکه به دلیل محدودیت‌های اقتصادی پس از ساخت اهرام بزرگ و تغییر در باورهای مذهبی و تمرکز بر پرستش خدای خورشید «رع» نیز نسبت داده می‌شود . مشخصه اصلی این هرم، نمای دوگانه از سنگ گرانیت قرمز در پایین و سنگ آهک سفید در بالا بود . ساختار داخلی پیچیده آن، که شامل چندین اتاق و راهرو در سطوح مختلف است، نشان‌دهنده تغییر در نقشه اولیه در حین ساخت است .

مجموعه هرمی منقرع به صورت ناتمام رها شد و توسط جانشینش، شپسسکاف، با مصالح ارزان‌تری مانند آجر گلی تکمیل گردید که این امر شاهدی قوی بر مرگ ناگهانی منقرع و افول اقتصادی پایان دودمان چهارم است . در قرن دوازدهم، تلاشی نافرجام برای تخریب هرم، زخمی عمودی بر پیکره شمالی آن به جای گذاشت . در سال 1837، تابوت‌دان بازالتی فرعون کشف شد اما در حین انتقال به انگلستان در دریا غرق شد . در ویرانه‌های معابد این مجموعه، مجسمه‌های مشهور «سه‌گانه‌های منقرع» کشف شد که از شاهکارهای هنری مصر باستان به شمار می‌روند . اخیراً نیز طرح جنجالی بازسازی پوشش گرانیتی آن پس از انتقادات گسترده لغو شد .