پارک الازهر قاهره: نگینی سبز در قلب تاریخ - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: از تپه زباله تا بهشت سرسبز: تاریخچه و چالش‌های ساخت

داستان پارک الازهر از سال 1984 و در جریان یک کنفرانس مربوط به «جایزه معماری آقاخان» آغاز شد . در آن زمان، آقاخان چهارم، از بالکن هتل خود، تپه «الدراسه» را مشاهده کرد؛ منطقه‌ای که برای بیش از 500 سال به محل انباشت زباله و ویرانه‌های شهر تبدیل شده بود . او تصمیم گرفت تا این چشم‌انداز متروک را به یک واحه سرسبز برای شهروندان قاهره هدیه دهد .

این پروژه عظیم که با هزینه‌ای بالغ بر 30 میلیون دلار توسط بنیاد فرهنگی آقاخان (AKTC)، بخشی از شبکه توسعه آقاخان (AKDN)، تأمین مالی شد، یک ابتکار پیچیده شهرسازی بود .

چالش‌های فنی و زیست‌محیطی اولیه

کار در سال 1992 با مجموعه‌ای از چالش‌های فنی، لجستیکی و زیست‌محیطی بی‌سابقه آغاز شد :

• مدیریت حجم عظیم زباله: بزرگ‌ترین چالش، خاکبرداری و مدیریت 1.5 میلیون متر مکعب زباله و آوار انباشته‌شده طی پنج قرن بود که جابجایی آن نیازمند بیش از 80,000 سفر با کامیون بود .
• چالش‌های ژئوتکنیکی: خاک محل، مخلوطی ناهمگون و ناپایدار از زباله‌های در حال تجزیه بود که به شدت قلیایی و شور بود و برای کاشت گیاهان مناسب نبود . خطر نشست زمین و همچنین ایجاد طوفان گرد و غبار در حین عملیات، از دیگر مشکلات بود .
• پیچیدگی‌های مهندسی: وجود سه مخزن عظیم آب آشامیدنی شهر، هر یک به قطر 80 متر و عمق 14 متر، در زیر سایت، عملیات خاکبرداری و تثبیت خاک را با پیچیدگی‌های مهندسی مضاعفی روبرو می‌کرد .

راهکارهای نوآورانه برای آماده‌سازی بستر

برای غلبه بر این مشکلات، به جای دور ریختن تمام زباله‌ها، یک «راه حل ژئوتکنیکی پایدار» به کار گرفته شد :

• غربالگری و اصلاح خاک: بخش بزرگی از مواد حفاری‌شده در محل غربال و دسته‌بندی شد . خاک موجود با ماسه مخصوص و خاک سطحی حاصلخیز مخلوط گردید تا یک لایه خاک مناسب به عمق 0.5 تا 2 متر در سراسر پارک ایجاد شود .
• تثبیت شیب‌ها: برای تثبیت شیب‌های تند پارک، از دیوارهای حائل گابیونی (تور سنگی) و تکنیک‌های خاک مسلح استفاده شد .

کشف دیوار ایوبی و فلسفه «تاریخ زنده»

در حین عملیات خاکبرداری، یک گنجینه تاریخی ارزشمند کشف شد: بخشی از دیوار شرقی قاهره به طول 1.5 کیلومتر که در قرن دوازدهم میلادی به دستور صلاح‌الدین ایوبی ساخته شده بود و در برخی نقاط تا عمق 15 متری زیر خاک و زباله مدفون بود .

• تغییر مقیاس پروژه: این کشف، پروژه پارک را به یک طرح جامع حفاظت از میراث فرهنگی و بازآفرینی شهری ارتقا داد . اهداف پروژه گسترش یافت و مرمت دیوار ایوبی، چندین بنای تاریخی در محله مجاور (مانند مسجد ام سلطان شعبان و مجموعه خیربک) و برنامه‌های توسعه اجتماعی-اقتصادی برای محله درب الاحمر را شامل شد .
• فلسفه «تاریخ زنده»: به جای تخریب خانه‌هایی که در طول زمان به دیوار چسبیده بودند و جداسازی دیوار به عنوان یک اثر موزه‌ای، بنیاد آقاخان رویکرد «تاریخ زنده» (Living History) را اتخاذ کرد . بر اساس این فلسفه، این خانه‌ها بخشی از تاریخ پویای منطقه محسوب شده و با مرمت آن‌ها، هویت اجتماعی محله حفظ شد . این رویکرد دیوار را از یک مانع فراموش‌شده به عنصری فعال در زندگی روزمره مردم تبدیل کرد و به ساکنان حس تعلق و مالکیت نسبت به میراثشان بخشید .

پس از سال‌ها تلاش بی‌وقفه، پارک الازهر سرانجام در سال 2005 به روی عموم گشوده شد .

طراحی و معماری: هدایت تجربه بازدیدکننده

طراحی پارک الازهر با الهام عمیق از باغ‌های تاریخی اسلامی صورت گرفته و ترکیبی هنرمندانه از عناصر سنتی و مدرن را برای پاسخگویی به نیازهای یک فضای عمومی معاصر به نمایش می‌گذارد . طراحی به گونه‌ای است که بازدیدکننده را در یک سفر بصری و تاریخی هدایت می‌کند .

• محور مرکزی و چهارباغ: ساختار اصلی پارک بر اساس یک محور مرکزی رسمی شکل گرفته که یک کانال آب در سراسر آن کشیده شده است . این محور که تفسیری مدرن از اصل «چهارباغ» در باغ‌سازی ایرانی است، با فواره‌ها، حوضچه‌ها و هندسه اسلامی برجسته شده و دو نقطه کانونی پارک، یعنی رستوران بالای تپه و کافه کنار دریاچه را به هم متصل می‌کند .
• ادغام دیوار تاریخی در منظر: دیوار ایوبی به ستون فقرات طراحی پارک تبدیل شد . در امتداد آن یک «تفرجگاه دیوار تاریخی» (Historic Wall Promenade) ایجاد شده که به بازدیدکنندگان اجازه قدم زدن در کنار این سازه باشکوه را می‌دهد و تجربه‌ای شبیه به یک موزه روباز خلق می‌کند . دروازه‌های تاریخی مانند «باب البرقیه» و «باب المحروق» نیز مرمت شده و به عنوان ورودی‌هایی برای اتصال پارک به محله درب الاحمر عمل می‌کنند .
• قاب‌بندی چشم‌اندازهای بی‌نظیر: موقعیت پارک بر روی تپه، چشم‌انداز پانورامای 360 درجه و خیره‌کننده‌ای از قاهره تاریخی را فراهم می‌کند . طراحان با جانمایی هوشمندانه تراس‌ها و نقاط دید، چشم‌اندازهایی بدیع از ارگ صلاح‌الدین، مسجد محمدعلی، شهر فاطمی و خط افق مملو از مناره‌های تاریخی را قاب گرفته‌اند .

امکانات و جاذبه‌های گردشگری

پارک الازهر مجموعه‌ای متنوع از فعالیت‌ها و جاذبه‌ها را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند:

• مسیرهای پیاده‌روی و فضاهای سبز: علاوه بر محور رسمی، شبکه‌ای از مسیرهای غیررسمی و منحنی، بازدیدکنندگان را به باغ‌های میوه (بستان)، چمنزارهای وسیع و آلاچیق‌ها هدایت می‌کند که فضایی دلنشین برای پیاده‌روی، پیک‌نیک و استراحت خانواده‌ها فراهم آورده‌اند .
• رستوران‌ها و کافه‌ها: دو رستوران اصلی نقشی حیاتی در تجربه بازدیدکننده و مدل اقتصادی پارک دارند .
  • رستوران سیتادل ویو (Citadel View): این رستوران که توسط رامی الدهان و سهیر فرید طراحی شده، بر بالای تپه قرار دارد و با الهام از معماری سنتی قاهره، دارای حیاط مرکزی، ستون‌های مرمرین و تراسی با چشم‌انداز باشکوه به ارگ صلاح‌الدین است . منوی آن بر غذاهای مصری و گریل تمرکز دارد و تجربه‌ای لوکس‌تر ارائه می‌دهد .
  • کافه لیک‌ساید (Lakeside Café): این کافه که توسط سرژ سانتلی طراحی شده، مجموعه‌ای از آلاچیق‌های سفید با صفحات چوبی مشبک (مشربیه) است که گویی بر روی دریاچه شناورند . این کافه با فضایی غیررسمی‌تر، عمدتاً غذاهای لبنانی، سالادهای سبک و شیرینی‌جات سرو می‌کند .
• دیوار تاریخی ایوبی: بازدیدکنندگان می‌توانند در امتداد بخش مرمت‌شده دیوار 1200 ساله ایوبی قدم بزنند و از برج‌ها و دروازه‌های تاریخی آن دیدن کنند .
• فضای بازی کودکان و رویدادهای فرهنگی: محوطه‌ای مجهز برای بازی کودکان و فضاهایی برای برگزاری کنسرت‌ها، جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی در نظر گرفته شده است .

مدیریت پایدار، تنوع زیستی و تأثیرات اکولوژیکی

با توجه به اقلیم خشک قاهره و چالش‌های زیست‌محیطی سایت، مدیریت منابع با فلسفه‌ای پایدار و علمی صورت گرفته است .

• انتخاب گونه‌های گیاهی و تنوع زیستی: یک نهالستان تخصصی برای آزمایش و تکثیر گیاهان مقاوم در برابر خشکی و شوری تأسیس شد . در مجموع بیش از 655,000 گیاه از حدود 650 گونه مختلف در پارک کاشته شد که شامل 89 گونه درخت و 51 گونه درختچه است .
• استراتژی‌های مدیریت پایدار آب: آب مورد نیاز پارک از رود نیل و همچنین از آب تصفیه‌شده فاضلاب تأمین می‌شود . سه مخزن عظیم زیرزمینی در طراحی منظر ادغام شدند و یک سیستم آبیاری پیشرفته مصرف آب را بهینه می‌کند .
• تأثیرات اکولوژیکی بر محیط شهری: این پارک 30 هکتاری به عنوان "ریه سبز" برای یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان عمل می‌کند و به کاهش آلودگی هوا و اثر جزیره گرمایی شهری کمک می‌کند .

مدل اقتصادی و تأثیرات اجتماعی در محله درب الاحمر

پروژه پارک الازهر از ابتدا به عنوان یک کاتالیزور برای احیای محله تاریخی و فقیرنشین درب الاحمر طراحی شد . مدل اقتصادی پارک بر پایه خودکفایی مالی و تزریق مازاد درآمد به پروژه‌های توسعه اجتماعی استوار است .

• منابع درآمدی و استراتژی قیمت‌گذاری: درآمد پارک از طریق فروش بلیط (با جذب سالانه بیش از دو میلیون بازدیدکننده)، اجاره رستوران‌ها و میزبانی رویدادها تأمین می‌شود . برای ایجاد تعادل، هزینه ورودی برای شهروندان مصری به طور قابل توجهی کمتر از گردشگران خارجی است و قیمت‌ها در روزهای هفته و آخر هفته متفاوت است .
• ایجاد اشتغال و آموزش مهارت: صدها نفر از جوانان محله در ساخت و نگهداری پارک استخدام شدند و در مشاغلی مانند مرمت سنگ و نجاری آموزش دیدند . بیش از 70٪ کارکنان فعلی از ساکنان همین محله هستند .
• بهسازی مسکن و خدمات اجتماعی: بیش از 110 ساختمان تاریخی و مسکونی مرمت شد و برنامه‌های وام خرد (مایکروفاینانس) به بیش از 400 کارآفرین محلی و ساکنان برای بازسازی خانه‌هایشان کمک کرد .
• نتایج ملموس: این برنامه‌ها به افزایش قابل توجه کیفیت زندگی، کاهش فقر و احیای هویت تاریخی منطقه منجر شد و این پروژه را به یک الگوی موفق جهانی در زمینه بازآفرینی شهری تبدیل کرد .

جوایز و افتخارات بین‌المللی

موفقیت چندوجهی پروژه پارک الازهر، تقدیر مجامع بین‌المللی را به همراه داشته است. این پروژه برای جنبه‌های برجسته معماری، اجتماعی و حفاظتی خود جوایز معتبری دریافت کرده است:

• فهرست 60 مکان عمومی بزرگ جهان: پروژه فضاهای عمومی (Project for Public Spaces) این پارک را به دلیل تأثیر اجتماعی و طراحی انسان‌محور، در این فهرست معتبر قرار داد .
• جایزه نوآوری چشم‌انداز جهانی (Global Vision Innovation Award): مجله Travel + Leisure در سال 2005 این جایزه را به دلیل رویکرد نوآورانه پروژه به آن اعطا کرد .
• تقدیرنامه از یونسکو: برنامه شهرهای تاریخی بنیاد آقاخان (HCP) که این پروژه بخشی از آن است، جوایز متعددی از یونسکو برای تلاش‌های حفاظتی خود دریافت کرده است .
• تقدیرنامه از برنامه اسکان بشر ملل متحد (UN-Habitat): در سال 2024، پارک الازهر به عنوان یک پارک منطقه‌ای پایدار، گواهی تقدیر دریافت کرد .

اطلاعات بازدید

• ساعات کار: پارک همه روزه از ساعت 9:00 صبح تا 10:00 شب باز است.
• قیمت بلیط: هزینه ورودی برای بزرگسالان بین 25 تا 45 پوند مصر متغیر است و در آخر هفته‌ها (جمعه و شنبه) و برای گردشگران خارجی بیشتر است. قیمت بلیط برای کودکان کمتر است (حدود 30 تا 35 پوند مصر) .
• دسترسی: پارک در خیابان صلاح سالم واقع شده و بهترین راه برای رسیدن به آن استفاده از تاکسی یا سرویس‌های آنلاین حمل‌ونقل است.

خلاصه

پارک الازهر یک پروژه برجسته بازآفرینی شهری در قاهره است که یک تپه زباله 500 ساله را به یک واحه سرسبز 30 هکتاری تبدیل کرده است . این پروژه که با سرمایه‌گذاری بیش از 30 میلیون دلاری بنیاد فرهنگی آقاخان در سال 2005 افتتاح شد، با چالش‌های فنی عظیمی از جمله مدیریت 1.5 میلیون متر مکعب زباله روبرو بود . کشف و مرمت دیوار 1.5 کیلومتری ایوبیان از قرن دوازدهم، پروژه را به یک طرح جامع حفاظت از میراث و توسعه اجتماعی تبدیل کرد . بر اساس فلسفه «تاریخ زنده»، خانه‌های متصل به دیوار به جای تخریب، مرمت شدند تا هویت اجتماعی محله حفظ شود . طراحی پارک با الهام از باغ‌های اسلامی، شامل یک محور آبی مرکزی است که دو رستوران اصلی را به هم متصل کرده و چشم‌اندازهای پانورامیک شهر را قاب می‌گیرد . با کاشت بیش از 655,000 گیاه مقاوم، تنوع زیستی قابل توجهی ایجاد شد . این پارک نه تنها به عنوان «ریه سبز» قاهره عمل می‌کند ، بلکه مدل اقتصادی خودکفای آن، درآمد حاصل از بلیط (با قیمت‌گذاری متفاوت برای محلی‌ها و گردشگران) و اجاره‌ها را صرف پروژه‌های توسعه در محله مجاور، درب الاحمر، می‌کند . این پروژه جوایز بین‌المللی متعددی از جمله قرار گرفتن در فهرست 60 فضای عمومی برتر جهان و جایزه نوآوری مجله Travel + Leisure را دریافت کرده و به عنوان یک الگوی جهانی برای تلفیق پایداری زیست‌محیطی، حفاظت از میراث و توسعه اجتماعی-اقتصادی شناخته می‌شود .