هرم تتی و مجموعه تدفینی آن در سقاره مصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: هرم تتی، یک هرم با دیواره‌های صاف، در گورستان سلطنتی سقاره، که گورستان تاریخی پایتخت باستانی مصر، ممفیس، بود، واقع شده است . این هرم به عنوان آرامگاه ابدی فرعون تتی، بنیانگذار و اولین فرمانروای دودمان ششم مصر باستان (حدود 2345-2323 پیش از میلاد)، ساخته شد . نام باستانی این هرم «آرامگاه جاودانه تتی» بود . اگرچه امروزه پوشش خارجی آن به سرقت رفته و هسته داخلی آن فرسایش یافته و به شکل یک تپه کوچک درآمده است، اما ساختارهای زیرزمینی و اتاق‌های داخلی آن به طرز شگفت‌انگیزی سالم باقی مانده‌اند . اهمیت تاریخی فوق‌العاده این هرم در این است که دومین هرم شناخته‌شده‌ای است که حاوی «متون هرمی» می‌باشد؛ مجموعه‌ای از قدیمی‌ترین نوشته‌های مذهبی جهان که برای تضمین رستاخیز و سفر موفقیت‌آمیز فرعون به جهان پس از مرگ طراحی شده‌اند .

فرعون تتی: بنیانگذار دودمان ششم در دورانی پرالتهاب

تتی در شرایطی به قدرت رسید که با چالش‌های سیاسی و بحران جانشینی پس از مرگ اوناس، آخرین فرعون دودمان پنجم، همراه بود . اوناس بدون وارث پسر درگذشت و این امر می‌توانست به یک دوره «آشوب و کشمکش قدرت» منجر شود .

• استراتژی‌های ثبات و مشروعیت:

  • نام هوروسی: تتی که خود از تباری غیرسلطنتی بود، برای اعلام اهداف سیاسی خود نام هوروسی «سِهِتِپ‌تاوی» (Seheteptawy) را برگزید که به معنای «آنکه دو سرزمین (مصر علیا و سفلی) را آرام می‌کند» است . این نام یک بیانیه سیاسی هوشمندانه بود که قصد او را برای پایان دادن به ناآرامی‌ها و تحکیم وحدت در سراسر مصر نشان می‌داد .
  • ازدواج استراتژیک: او برای مشروعیت بخشیدن به سلطنت خود و تضمین انتقال آرام قدرت، با ایپوت اول، دختر فرعون اوناس، ازدواج کرد . این اقدام پیوندی خونی با دودمان پیشین برقرار کرد و ادعای او بر تخت سلطنت را تثبیت نمود .
  • حفظ دیوان‌سالاری: تتی بسیاری از مقامات بلندپایه دوران اوناس را در سمت‌های خود ابقا کرد تا از تجربیات آن‌ها بهره‌مند شود و ثبات را در ساختار قدرت حفظ کند .

• دوران حکومت: طول دقیق دوران حکومت تتی موضوع بحث است . در حالی که مان‌تو، تاریخ‌نگار مصری، دوره‌ای 30 ساله را ذکر می‌کند، شواهد باستان‌شناسی معاصر، مانند یک سنگ‌نوشته که به سال ششم حکومت او اشاره دارد، دوره‌ای کوتاه‌تر، حدوداً 12 سال را محتمل‌تر می‌دانند .

• تمرکززدایی از قدرت: دوران حکومت تتی سرآغاز یک روند مهم و تدریجی در تاریخ پادشاهی کهن بود: تمرکززدایی از قدرت مرکزی فرعون . در این دوره، مقامات عالی‌رتبه و وزرا شروع به ساخت مقبره‌های بسیار بزرگ و مجلل برای خود کردند که از نظر مقیاس و تزئینات با مقبره‌های سلطنتی رقابت می‌کرد . این امر نشان‌دهنده انتقال تدریجی ثروت و قدرت از دربار سلطنتی به مقامات بود، فرآیندی که در نهایت به تضعیف پادشاهی کهن و سقوط آن منجر شد .

• مرگ تتی: بر اساس نوشته‌های مان‌تو و پاپیروس تورین، تتی در یک توطئه درباری توسط محافظان شخصی خود به قتل رسید . این مرگ ناگهانی، فرضیه‌ای است که برای توضیح نیمه‌کاره ماندن تزئینات تابوت‌دان او به کار می‌رود . جانشین او، اوسرکارع، ممکن است در این توطئه دست داشته باشد .

مجموعه هرمی تتی

مجموعه تدفینی تتی از الگوی استانداردی پیروی می‌کند که در اواخر دودمان پنجم تثبیت شده بود . این مجموعه شامل هرم اصلی، یک هرم کوچک ماهواره‌ای (آیینی)، هرم‌های ملکه‌ها، یک معبد مردگان و یک معبد دره (که اکنون از بین رفته) است .

هرم اصلی: معماری و مصالح ساختمانی

هرم تتی که در اصل دارای ارتفاعی حدود 52.5 متر (172 فوت) و پایه‌ای به طول 78.75 متر (256 فوت) بود، اولین بار در سال 1882 توسط گاستون ماسپرو باز و شناسایی شد .

• هسته هرم: هسته اصلی به صورت پلکانی و با استفاده از قطعات کوچک و نامنظم سنگ آهک محلی و ملات قلوه‌سنگ ساخته شده است . این روش ساخت سریع و ارزان، پس از سرقت پوشش خارجی، دلیل اصلی فروریختگی و ظاهر تپه‌مانند امروزی هرم است .
• پوشش خارجی: نمای بیرونی هرم در اصل با بلوک‌های صیقلی و خوش‌تراش از سنگ آهک سفید و مرغوب تورا پوشانده شده بود که از معادن ساحل شرقی رود نیل تأمین می‌شد و در زیر نور خورشید درخششی خیره‌کننده داشت .
• ساختارهای زیرزمینی:
  • اتاق‌ها و راهروها: ورودی هرم در ضلع شمالی قرار دارد و یک راهروی نزولی به یک اتاق انتظار (Antechamber) و سپس اتاق تدفین (Burial Chamber) منتهی می‌شود . دیوارهای این اتاق‌ها و بخش‌هایی از راهروها با سنگ آهک پوشیده شده و با «متون هرمی» حکاکی شده‌اند . سقف این دو اتاق از تخته‌سنگ‌های عظیم آهکی به صورت طاقی شیروانی ساخته شده و با نقش ستارگان طلایی بر پس‌زمینه‌ای آبی تیره تزئین شده بود که نمادی از آسمان شب بود .
  • سیستم مسدودکننده: برای محافظت از مقبره، از سه مانع عمودی (portcullis) از جنس گرانیت صورتی استفاده شده بود که پس از تدفین، مسیر را مسدود می‌کردند .

اکتشافات داخلی و نوآوری‌ها

• تابوت‌دان (Sarcophagus): یک تابوت‌دان بزرگ از جنس سنگ گِروَک (Greywacke) یا بازالت در وضعیت خوبی کشف شد . سادگی ظاهری آن این فرضیه را تقویت می‌کند که مرگ تتی ناگهانی بوده است . مهم‌ترین نوآوری این بود که برای اولین بار در تاریخ مصر، متون هرمی در سطح داخلی خود تابوت‌دان نیز حکاکی شدند تا حفاظت جادویی از جسد پادشاه را به حداکثر برسانند .
• بقایای مومیایی و ماسک گچی: بقایای یک بازو و شانه مومیایی‌شده که گمان می‌رود متعلق به خود تتی باشد، و یک قالب گچی از چهره یک متوفی در این مجموعه کشف شد .
• ظرف کانوپیک: به جای کوزه‌های کانوپیک مجزا، یک «ظرف کانوپیک» که تنها یک حفره ساده در کف زمین در پای تابوت بود، کشف شد . این یافته، در کنار سادگی ظروف یافت‌شده در مقبره ملکه، ممکن است نشان‌دهنده یک مرحله انتقالی در آیین‌های تدفین باشد .

متون هرمی: گسترش باورهای پس از مرگ

مهم‌ترین ویژگی داخلی هرم تتی، وجود «متون هرمی» بر روی دیوارهای اتاق انتظار و اتاق تدفین است . این متون که بر پایه سنت آغاز شده در هرم اوناس بنا شده‌اند، در هرم تتی دستخوش تحولات چشمگیری شدند . فضای کتیبه‌نگاری گسترش یافت و نوشته‌ها به راهروی افقی نیز کشیده شدند و همانطور که ذکر شد، برای اولین بار داخل تابوت‌دان نیز حکاکی شدند .

هرم کوچک ماهواره‌ای (هرم آیینی)

در گوشه جنوب شرقی هرم اصلی، یک هرم کوچک آیینی (cult pyramid) قرار داشت که بخش جدایی‌ناپذیر مجموعه بود .

• معماری: این هرم کوچک با ابعاد پایه حدود 15.7 متر، دارای دیوار حصار و ورودی جداگانه بود و یک راهروی شیب‌دار به تنها اتاق زیرزمینی آن منتهی می‌شد .
• کارکردهای نمادین: این هرم مقبره نبود، بلکه کارکردهای آیینی متعددی داشت: محلی برای استقرار «کا» (Ka) یا روح فرعون، مکانی نمادین برای برگزاری آیین‌های جشن «سِد» (نماد تجدید قدرت فرعون)، یا محلی برای نگهداری کوزه‌های کانوپیک . دو حوضچه گرانیتی نیز در حیاط آن کشف شده که احتمالاً برای اعمال آیینی مرتبط با خورشید استفاده می‌شده است .

معبد مردگان

معبد مردگان در سمت شرقی هرم قرار داشت و مرکز اصلی آیین‌های پرستش فرعون متوفی بود . اگرچه به شدت ویران شده، طرح کلی و تزئینات آن قابل بازسازی است .

• طرح و ساختار: این معبد از الگوی اواخر دودمان پنجم پیروی می‌کرد و شامل یک سرسرای ورودی، یک حیاط روباز ستون‌دار، و یک تالار پیشکش در غربی‌ترین بخش بود .
• تزئینات و نقوش:
  • حیاط روباز: این حیاط دارای 18 ستون چهارگوش از جنس گرانیت صورتی و یک محراب از جنس مرمر گچی (alabaster) در مرکز بود .
  • نقوش برجسته: بقایای نقوش برجسته، صحنه‌هایی استاندارد از آیین‌های سلطنتی را نشان می‌دهند، از جمله صف‌های طولانی پیشکش‌آورندگان، فرعون در حال غلبه بر دشمنان، و تعامل با خدایان .
  • تالار پیشکش: این بخش مهم‌ترین فضای آیینی بود و یک درِ کاذب بزرگ (که تنها پایه کوارتزیتی آن باقی مانده) بر دیوار غربی آن قرار داشت تا روح پادشاه از طریق آن برای دریافت هدایا وارد شود .

هرم‌های ملکه‌ها: ایپوت اول و خویت دوم

مقابر همسران تتی، ایپوت اول و خویت دوم، که در شمال هرم او قرار دارند، اطلاعات ارزشمندی درباره جایگاه ملکه‌ها و پویایی‌های جانشینی در ابتدای دودمان ششم ارائه می‌دهند .

هرم ملکه ایپوت اول: از مصطبه تا هرم

• معماری و اهمیت: این بنا در ابتدا یک مصطبه بود اما پس از به قدرت رسیدن پسرش، پپی اول، به یک هرم تبدیل شد . این دگرگونی نشان‌دهنده ارتقای جایگاه او پس از مرگ، از یک ملکه همسر به «مادر شاه» است .
• یافته‌های کلیدی: در داخل اتاق دفن، یک تابوت چوبی از جنس سدر و بقایای اسکلت یک زن میانسال کشف شد . اشیاء تدفینی شامل یک دستبند طلا و مهم‌تر از آن، نسخه‌هایی از «متون هرمی» بود . وجود این متون در مقبره یک ملکه، جایگاه والای الهی او را نشان می‌دهد . به طور غیرعادی، پنج کوزه کانوپیک از جنس سنگ آهک خام در مقبره او یافت شد که وجود پنج کوزه به جای چهار عدد مرسوم، یک ویژگی نامعمول است .

هرم ملکه خویت دوم: شاهدی بر اهمیت اولیه

• معماری و وضعیت: هرم خویت دوم نیز که امروزه به شدت ویران شده، در نزدیکی هرم ایپوت اول قرار دارد . ساخت مقبره او احتمالاً پیش از مقبره ایپوت اول آغاز شده بود، که می‌تواند بیانگر آن باشد که خویت در ابتدا همسر اصلی تتی بوده است .
• یافته‌ها و فرضیه‌ها: در داخل هرم، یک تابوت‌دان از جنس گرانیت صورتی کشف شد . یک کتیبه او را «دختر شاه» معرفی می‌کند که نشان از تبار سلطنتی او دارد . برخی مصرشناسان این فرضیه را مطرح کرده‌اند که خویت ممکن است مادر فرعون کوتاه‌مدت «اوسرکارع» بوده باشد .

گورستان اشراف: نمادهای ملموس تمرکززدایی

شاخص‌ترین گواه بر تغییر توازن قدرت در دودمان ششم، در گورستان اشرافی واقع در شمال هرم تتی نهفته است . در این بخش، مصطبه‌های وزرای قدرتمند تتی، مرروکا (Mereruka) و کاگمنی (Kagemni)، با شکوهی ساخته شده‌اند که ثروت و نفوذ فزاینده صاحبانشان را به رخ می‌کشند .

مصطبه مرروکا

این مصطبه با 33 اتاق، بزرگترین و پیچیده‌ترین مقبره غیرسلطنتی در کل سقاره است . مرروکا وزیر اعظم و داماد تتی بود . دیوارهای مصطبه با نقوش برجسته رنگی و بسیار باکیفیت از صحنه‌های زندگی روزمره تزئین شده‌اند .

مصطبه کاگمنی

کاگمنی، وزیر دیگر تتی، نیز آرامگاهی باشکوه در نزدیکی هرم فرعون برای خود ساخت که به خاطر کیفیت استثنایی و ظرافت نقوش برجسته‌اش شهرت دارد .

اهمیت تاریخی و خلاصه

هرم تتی در سقاره، آرامگاه اولین فرعون دودمان ششم، یک بنای تاریخی کلیدی برای درک تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی اواخر دوره پادشاهی کهن مصر است . تتی در یک دوره بی‌ثباتی، با استراتژی‌های هوشمندانه‌ای مانند ازدواج با ایپوت اول و انتخاب نام هوروسی «سِهِتِپ‌تاوی» (آرام‌کننده دو سرزمین)، قدرت را به دست گرفت و دورانی را آغاز کرد که با افزایش نفوذ اشراف و تمرکززدایی از قدرت سلطنتی مشخص می‌شود .

اگرچه هرم او از بیرون آسیب دیده، اما ساختارهای داخلی آن به خوبی حفظ شده و اکتشافات مهمی را در خود جای داده است . این مجموعه از مصالح متنوعی ساخته شده، از جمله سنگ آهک محلی برای هسته، سنگ آهک مرغوب تورا برای پوشش خارجی، و گرانیت برای سیستم‌های مسدودکننده و عناصر کلیدی معبد . اهمیت اصلی این هرم در مجموعه «متون هرمی» آن نهفته است که نسبت به نسخه اولیه در هرم اوناس، تحولات چشمگیری را نشان می‌دهد و برای اولین بار در تاریخ، در داخل تابوت‌دان نیز حکاکی شده است .

مجموعه تدفینی او با وجود یک هرم کوچک آیینی (برای روح فرعون) و هرم‌های همسرانش، ایپوت اول و خویت دوم، کامل می‌شود . مقبره ایپوت اول، که از مصطبه به هرم ارتقا یافت و حاوی متون هرمی و پنج کوزه کانوپیک غیرمعمول است، نقش حیاتی او را به عنوان مادر وارث تاج و تخت، پپی اول، نشان می‌دهد .

در نهایت، مهم‌ترین شاهد تاریخی این دوره، مقبره‌های مجلل وزرای او، مرروکا و کاگمنی، است . این مصطبه‌ها که با آرامگاه خود فرعون رقابت می‌کنند، گواهی ملموس بر انتقال ثروت و قدرت از دربار مرکزی به مقامات عالی‌رتبه هستند . این فرآیند تمرکززدایی، که در دوران تتی آغاز شد، در نهایت به تضعیف پادشاهی کهن منجر گردید . مجموعه هرمی تتی و گورستان وسیع اطراف آن، این مکان را به یک پنجره بی‌نظیر برای مطالعه دین، هنر و ساختار قدرت در آستانه یکی از دوره‌های گذار مهم تاریخ مصر تبدیل کرده است.