راجر سیوری ایران شناس و نویسنده «ایران عصر صفوی» که بود؟ - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: سیوری در مدرسه سلطنتی شهر پیتربورو انگلیس تحصیل کرد. در سال1943 دوره فشرده زبان فارسی را در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (سوآس) در دانشگاه لندن گذراند. در سال1947 به مطالعات عربی و فارسی در کوئینز کالج در دانشگاه آکسفورد روی آورد. طی سال های 1947-1943نخست در ارتش و سپس به عنوان کارمند وزارت خارجه بریتانیا در ایران اقامت داشت. پس از بازگشت به انگلیس، در سال1950 لیسانس خود را در رشته مطالعات شرقی دریافت کرد. پس از یک دهه تدریس و مطالعه به عنوان آموزشیار زبان فارسی در دانشگاه لندن (سوآس)، در سال 1958 دوره دکترای خود را در رشته ایران شناسی تمام کرد.

در سال1960 به عنوان استاد مدعو راهی دپارتمان مطالعات شرقی دانشگاه تورنتو در کانادا شد. در سال1961 با پذیرش پیشنهاد شغل دائمی در دپارتمان تازه تاسیس مطالعات اسلامی این دانشگاه برای همواره در کانادا ماندگار شد. او نقش مهمی در پیشبربد این دپارتمان و به طور خاص توسعه مطالعات ایرانی در آن داشت.

در سال1987 پس از بازنشستگی در دانشگاه تورنتو به عنوان استاد ممتاز همکار در ترینتی کالج به کار خود ادامه داد. او که از نویسندگان تاریخ اسلام کمبریج و تاریخ ایران کمبریج بوده، با همکاری در نگارش کتاب ایران بعد از اسلام؛ مروری بر تاریخ، فرهنگ و زبان آن در سال 1964، ویرایش کتاب مقدمه ای بر تمدن اسلامی در سال 1976، ترجمه تاریخ عالم آرای عباسی (اسکندربیگ منشی) به زبان انگلیسی در سال 1978 و تالیف کتاب ایران عصر صفوی در سال 1987 که ترجمه آن بیش از 20 بار در ایران به چاپ رسیده است و چاپ چندین مقاله دیگر درباره این دوره از تاریخ ایران به عنوان متخصص برجسته تاریخ صفویه معروفیت یافت؛ اگرچه نوشته هایش در باب این دوران، بازخوردهای متفاوتی را در میان تاریخ نگاران ایرانی برانگیخته است. اولین و مهم ترین کتاب سیوری درباره تاریخ صفوی کتاب ایران عصر صفوی است که معروفیت خاصی یافته و چاپ های مکرر حکایت از بخت و اقبال بلند آن دارد.

این کتاب از چندین جهت اهمیت دارد. اول به خاطر قدمت آن در میان مآخذ مربوط به تاریخ سلسله صفویان است که موجب اهمیت آن شده است. دیگر اینکه پایه و اساس چارچوب فکری - نظری سیوری درباره صفویان در این کتاب بنا شده و در نوشته های بعدی، همان مطالب با کش و قوس فراوان تکرار شده است. به عبارت دیگر، بنیان تحقیقات سیوری در راستای همان کتاب و در همان فضا ادامه یافت.

سیوری بیشتر یک نظامی و سپس یک کارمند اداری بود و با همین پیشینه و حتی با استفاده و بهره گیری از آن، به عرصه تدریس دانشگاهی وارد شد.

نکته مهم دیگر که در شکل دهی افکار و بینش سیوری نقش کلیدی خاصی بازی کرد، آشنایی او با کتاب تاریخ عالم آرای عباسی بود.

او این کتاب را به زبان انگلیسی ترجمه کرد که تقریبا فکر اداری او را که سابقه مطالعات تاریخی خاصی نداشت، شکل داد. او به وسیله این اثر با تاریخ صفویان آشنا شد و درباره آن دچار شیفتگی و وابستگی شد.

به نوشته بعضی منتقدان، کتاب ایران عصر صفوی در واقع خلاصه و چکیده تاریخ عالم آرای عباسی است. نگاهی به تکیه کلام ها، توجیهات، توضیحات و ارجاعات وی این نکته را به اثبات می رساند. هرچند سیوری در اغلب موارد ارجاعی را نشان نمی دهد؛ اما منبع اصلی او همان تاریخ عالم آرای عباسی است.

سیوری گاهی از سلسله النسب و کتاب داستانی عالم آرای شاه اسماعیل هم بهره گرفته که به خاطر لحن اغراق آمیزش سخت موردعلاقه اش بود.

سیوری در ایران عصر صفوی اعلام تشیع اثنی عشری یا دوازده امامی از سوی شاه اسماعیل در تبریز به عنوان مذهب رسمی کشور به وسیله حکومت تازه تاسیس صفویه را مهم ترین تصمیم او می داند؛ چراکه تشیع اثنی عشری شالوده یکی از پایه های قدرت رهبران صفویه و مهم ترین عامل در تبلیغات مذهبی و ایدئولوژی سیاسی صفویه بود.

از نظر او دولت صفویه در دوره شاه اسماعیل دارای ماهیتی دین سالارانه و خصلت نظامی نهاد اجرایی بود. به نوشته سیوری به هنگام حمله افغان ها، بیش از نیم قرن بود که بنیادهای سیاسی، نظامی و اجتماعی دولت صفویه بی وقفه در حال فرسایش بود؛ و سرنگونی آن تنها به ضربه ناگهانی حدود 20 هزار افغان نیاز داشت. اگرچه افغانان دیگر فرمانروایان اسمی ایران بودند، اما هرگز پیروز نشدند سروری خود را بر کل کشور محقق سازند و برای 14سال افراد خاندان صفوی موجودیت سایه واری را در نقاط مختلف شمالی ایران حفظ کردند.

طهماسب دوم، شاه پوشالی بود. نادر، طهماسب دوم را به نفع پسر هشت ماهه اش به نام عباس خلع کرد و به عنوان شاه عباس سوم تاج بر سر نهاد. اما حتی نیابت سلطنت نیز نتوانست مدت زیادی نادر را راضی نگه دارد و در 24 شوال 1148 به عنوان نادرشاه و اولین پادشاه سلسله افشاریه تاج گذاری کرد.

سلسله صفویه که از 1135 قمری تنها اسمی از آن باقی بود، دیگر حتی اسما هم وجود نداشت؛ اما نهادهای آن به میزان ای نیرومند و اعتبار آن به قدری زیاد بود که کنار رفتن شبح آن نیم قرن به درازا کشید و خاتمه جز در زمانی که آخرین پادشاه دست نشانده صفوی به نام اسماعیل سوم در 7-1186 قمری درگذشت، ناپدید نشد.

این تعبیر سیوری برترین توصیف از میراث صفویه سال ها پس از سقوط آن بود؛ وقتی پس از دوره ای جنگ های داخلی زیان بار میان زندیه در جنوب و قاجاریه در شمال، در 1210-1209 قمری، قاجاریه یعنی آخرین قزلباش ها، میراث سلطنت مستبدانه صفویه را تحت نامی نو احیا کردند اما از بخت بد قاجاریه آنان وارث دستگاه حکومتی ای بودند که کلیدهای آن به دور انداخته شده یا گم شده بود.