معبد ستی اول و فهرست پادشاهان ابیدوس - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: ابیدوس: قلب تپنده آیین اوزیریس و مکانی ایده‌آل برای احیای سنت

ابیدوس، واقع در کرانه باختری رود نیل، برای قرن‌ها یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین مراکز دینی مصر باستان به شمار می‌رفت . قداست بی‌بدیل این شهر ریشه در اساطیر «اوزیریس»، خدای جهان زیرین، رستاخیز و باروری داشت . بر اساس اساطیر، پس از آنکه اوزیریس به دست برادر حسودش «سِت» کشته و تکه‌تکه شد، سر او در ابیدوس به خاک سپرده شد . این باور، ابیدوس را به مقدس‌ترین مکان زیارتی مصر تبدیل کرد و مصریان آرزو داشتند در نزدیکی این ایزد دفن شوند تا در زندگی پس از مرگ او شریک گردند . هر ساله، مراسم باشکوهی به نام «جشن‌های اسرارآمیز اوزیریس» که بازنمایی نمادین مرگ و تولد دوباره او بود، در این شهر برگزار می‌شد .

در چنین بستر مقدسی، ستی اول، فرعون دودمان نوزدهم (پادشاهی حدود 1290-1279 پیش از میلاد)، تصمیم به ساخت یک معبد جنائزی باشکوه گرفت . او پس از یک دوره آشوب دینی معروف به «دوره عمارنه» به قدرت رسید که در آن، آخناتون با پرستش انحصاری ایزد «آتون»، ساختارهای مذهبی و سیاسی مصر را متزلزل کرده بود . انتخاب ابیدوس برای ساخت معبد، یک حرکت هوشمندانه و چندوجهی بود:

• اعلام وفاداری به سنت: ساخت معبد در مقدس‌ترین مکان مرتبط با اوزیریس، پیامی روشن مبنی بر پایان بدعت عمارنه و بازگشت به ریشه‌های اصیل دین مصر بود .
• تضمین جاودانگی و مشروعیت: با پیوند زدن سرنوشت خود به اوزیریس، خدای رستاخیز، ستی اول نه تنها جاودانگی شخصی خود را تضمین می‌کرد، بلکه مشروعیت الهی دودمان نوین خود را نیز تثبیت می‌نمود .
• کسب حمایت کاهنان: این اقدام، حمایت قدرتمندترین نهادهای مذهبی مصر، از جمله کاهنان آمون را که در دوره عمارنه به حاشیه رانده شده بودند، جلب می‌کرد .

کار ساخت این معبد در اواخر دوران سلطنت ستی اول آغاز شد و پس از مرگش، توسط پسر و جانشینش، رامسس دوم، تکمیل گردید .

معماری هدفمند: پلان L شکل و تالارهای ستون‌دار

معماری معبد ستی اول نمونه‌ای برجسته از طراحی هدفمند برای مقاصد آیینی است که تفاوت‌های چشمگیری را در سبک‌های هنری دو فرعون، پدر و پسر، به نمایش می‌گذارد.

• پلان L شکل و ارتباط با اوسیریون: برجسته‌ترین ویژگی معبد، پلان L شکل و غیرمعمول آن است که با دیگر معابد مصری تفاوت دارد . این طراحی یک انتخاب آگاهانه برای هماهنگی معبد با سازه باستانی و مقدس اوسیریون بود که در پشت و در سطحی پایین‌تر از آن قرار دارد . اوسیریون که یک مقبره نمادین (Cenotaph) برای اوزیریس محسوب می‌شد، احتمالاً در حین ساخت معبد کشف شد و ستی اول برای احترام به آن، محور معبد را تغییر داد . بال جنوبی معبد که این شکل L را ایجاد می‌کند، شامل راهروی فهرست پادشاهان است و معبد ستی اول در عمل نقش یک معبد یادبود (Mortuary Temple) را برای اوسیریون ایفا می‌کند .

• تالار ستون‌دار اول (بیرونی): این تالار که توسط رامسس دوم تکمیل شد، دارای 24 ستون پاپیروس شکل با سرستون‌های غنچه‌ای است . نقوش آن با تکنیک نقش برجسته فرورفته (Sunken relief) که اجرای آن سریع‌تر بود، صحنه‌های نظامی رامسس دوم (مانند نبرد کادش) و تقدیم هدایا را نشان می‌دهد . کیفیت هنری این بخش پایین‌تر از کارهای دوره ستی است . رامسس دوم همچنین شش ورودی از هفت ورودی اصلی که ستی برای اتصال این تالار به تالار دوم طراحی کرده بود را مسدود کرد .

• تالار ستون‌دار دوم (درونی): این تالار که در زمان خود ستی اول ساخته شده، اوج هنر دوره رامسسیان است . این بخش دارای 36 ستون است و به عنوان دهلیزی برای هفت نمازخانه مقدس عمل می‌کند . نقوش آن با تکنیک برجسته‌کاری پایین (Bas-relief) و با ظرافتی خیره‌کننده، ستی اول را در حال اجرای آیین‌های مختلف در برابر خدایان به تصویر می‌کشند و او را به عنوان کاهن اعظم و واسطه میان جهان انسانی و الهی معرفی می‌کنند .

هفت نمازخانه: بیانیه‌ای الهیاتی و راهنمای آیین روزانه

ساختار معبد با داشتن هفت نمازخانه مجزا، در معماری مصر بی‌نظیر است. این نمازخانه‌ها به ترتیب از چپ به راست (جنوب به شمال) به هفت وجود الهی تقدیم شده‌اند: ستی اولِ الوهیت‌یافته، پتاح، رع-حور-آختی، آمون-رع، اوزیریس، ایزیس و حوروس . این چیدمان یک بیانیه الهیاتی-سیاسی قدرتمند برای متحد کردن خدایان اصلی مصر (پتاح از ممفیس، رع از هلیوپولیس و آمون از تبس) و تثبیت جایگاه فرعون در مرکز این پانتئون بود .

• شمایل‌نگاری و توالی آیین روزانه: نقوش برجسته داخل هر نمازخانه، مانند یک کتاب راهنمای تصویری، مراحل دقیق آیین روزانه را که توسط فرعون (یا کاهن اعظم به نیابت از او) اجرا می‌شد، به نمایش می‌گذارند . این مراحل به ترتیب عبارت بودند از:

  1. روشن کردن آتش و بخور: آیین با روشن کردن آتش مقدس و سوزاندن بخور برای تطهیر فضا آغاز می‌شد .
  2. گشودن درهای محراب: کاهن قفل درهای محراب را که مجسمه ایزد در آن قرار داشت، باز می‌کرد.
  3. بیدار کردن ایزد: فرعون در برابر مجسمه زانو زده و آن را از خواب بیدار می‌کرد.
  4. تطهیر و لباس پوشاندن: مجسمه ایزد با آب مقدس شسته، با روغن‌های معطر مسح و با پارچه‌هایی به رنگ‌های نمادین (سفید، سبز، قرمز و آبی) پوشانده می‌شد .
  5. تقدیم پیشکش: انواع غذاها و نوشیدنی‌ها به عنوان پیشکش در مقابل مجسمه قرار داده می‌شد تا «کا» یا روح خدا از آنها تغذیه کند .
  6. پایان آیین: پس از اتمام مراسم، کاهن با عقب رفتن و پاک کردن ردپاهای خود، محراب را ترک کرده و درهای آن را دوباره مهر و موم می‌کرد .

• ویژگی منحصربه‌فرد نمازخانه اوزیریس: این نمازخانه تنها نمازخانه‌ای است که به جای یک در کاذب، یک ورودی واقعی در دیوار پشتی خود دارد. این ورودی به مجموعه‌ای از تالارها و اتاق‌های پشتی منتهی می‌شود که مستقیماً به کیش اوزیریس اختصاص دارند و مسیر دسترسی آیینی به اوسیریون را فراهم می‌کنند .

فهرست پادشاهان ابیدوس: بازنویسی تاریخ برای مشروعیت و ثبات

مشهورترین بخش معبد، "فهرست پادشاهان ابیدوس" است که بر روی دیوار راهرویی که تالار ستون‌دار دوم را به بال جنوبی متصل می‌کند، حکاکی شده است . این کتیبه، فراتر از یک سند تاریخی، یک بیانیه سیاسی و مذهبی قدرتمند برای مشروعیت‌بخشی به دودمان نوزدهم بود که خاستگاهی غیرسلطنتی داشت .

ساختار و تحلیل فهرست

در صحنه آغازین، ستی اول به همراه پسر جوانش، رامسس دوم، در حال تقدیم هدایا به 76 تن از پیشینیان خود نشان داده شده‌اند .

• آغاز و پایان: این فهرست با «مِنس» (که اغلب با نارمر، بنیان‌گذار دودمان اول، یکی دانسته می‌شود) آغاز و به خود ستی اول ختم می‌شود . این توالی، ستی را وارث یک خط سلطنت ناگسستنی و الهی از آغاز تاریخ مصر معرفی می‌کند.
• ساختار کارتوش‌ها: فهرست شامل 76 کارتوش (قاب بیضی شکل حاوی نام پادشاه) است که در دو ردیف بالایی چیده شده‌اند . ردیف سوم صرفاً نام و عنوان خود ستی اول را تکرار می‌کند . ترتیب کارتوش‌ها عمدتاً گاه‌شماری است، اما از تقسیم‌بندی دودمانی مدرن پیروی نمی‌کند و کاملاً گزینشی است .

حذفیات هدفمند: پاکسازی حافظه تاریخی (Damnatio Memoriae)

هدف اصلی این فهرست، بازگرداندن "ماعت" (نظم کیهانی) با پاک کردن دوره‌های "ایسفت" (آشوب) از حافظه تاریخی بود . ستی اول عامدانه نام برخی از حاکمان را که "نامشروع" یا "مرتد" می‌دانست، از این فهرست حذف کرد:

• فرمانروایان دوره‌های میانی: حاکمان دوره‌های آشفتگی سیاسی و هیکسوس‌ها (فرمانروایان آسیایی‌تبار) به عنوان "غاصبان خارجی" و نماد آشوب حذف شدند .
• حتشپسوت: این فرعون زن قدرتمند به دلیل جنسیتش و به چالش کشیدن ایدئولوژی مردانه سلطنت، از فهرست کنار گذاشته شد .
• فراعنه دوره عمارنه (آخناتون، توت‌عنخ‌آمون و آی): این مهم‌ترین حذف سیاسی و مذهبی بود . انقلاب مذهبی آخناتون یک "بدعت" بزرگ تلقی می‌شد و حتی توت‌عنخ‌آمون و آی که روند بازگشت به مذهب سنتی را آغاز کردند، به دلیل ارتباط با آخناتون "آلوده" و نامشروع تلقی شده و حذف شدند .

اوسیریون: صحنه اسرارآمیز رستاخیز

در پشت معبد اصلی، سازه‌ای منحصر به فرد به نام "اوسیریون" قرار دارد که به عنوان مقبره نمادین (Cenotaph) برای ایزد اوزیریس ساخته شده است . این سازه از بلوک‌های گرانیتی عظیم ساخته شده و سبک معماری آن به شدت یادآور معماری پادشاهی کهن است . عنصر اصلی آن، یک سکوی مرکزی است که توسط کانال آبی احاطه شده و نمادی از "تپه ازلی" است که حیات از آن آغاز شد . یک گذرگاه طاق‌دار طولانی از خارج دیوار شمالی معبد، ورودی اصلی به اوسیریون بود که دیوارهایش با متونی از «کتاب مردگان» و «کتاب غارها» تزئین شده بود . این طراحی هوشمندانه، کل مجموعه معبد و اوسیریون را به یک صحنه یکپارچه برای اجرای «جشن‌های اسرارآمیز اوزیریس» تبدیل می‌کرد .

خلاصه

معبد ستی اول در ابیدوس، که ساخت آن توسط خود او آغاز و توسط پسرش رامسس دوم به پایان رسید، یکی از مهم‌ترین بناهای مذهبی و تاریخی مصر باستان است. این معبد به دلیل انتخاب هوشمندانه مکان (مرکز پرستش اوزیریس)، معماری منحصر به فرد و کیفیت استثنایی کنده‌کاری‌های دوره ستی اول شهرت دارد . معماری هدفمند آن، شامل پلان L شکل برای هماهنگی با سازه مقدس اوسیریون و هفت نمازخانه، یک بیانیه الهیاتی-سیاسی برای متحد کردن خدایان بزرگ مصر و تثبیت جایگاه الهی فرعون بود . نقوش نمازخانه‌ها راهنمای تصویری دقیقی از آیین‌های روزانه برای خدایان هستند .

مهم‌ترین ویژگی این معبد، "فهرست پادشاهان ابیدوس" است که یک شاهکار پروپاگاندای سیاسی و مذهبی محسوب می‌شود . این کتیبه که نام 76 فرعون از «منس» تا خود ستی اول را در بر می‌گیرد، یک منبع کلیدی برای گاه‌شماری تاریخ مصر است، اما به دلیل حذف عامدانه حاکمان "نامطلوب" مانند هیکسوس‌ها، حتشپسوت و فراعنه دوره عمارنه، یک سند کاملاً سیاسی است . ستی اول با این اقدام، تاریخ را بازنویسی کرد تا به دودمان غیرسلطنتی خود مشروعیت بخشد و خود را احیاگر "نظم الهی" (ماعت) معرفی نماید . در مجموع، این مجموعه نه تنها یک جاذبه باستان‌شناسی، بلکه سندی سنگی از تاریخ، مذهب و سیاست در اوج قدرت پادشاهی نوین مصر است.