معابد ابوسمبل: شاهکار مهندسی مصر باستان و نماد همکاری مدرن - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و ساخت

معابد ابوسمبل در دوران پادشاهی رامسس دوم (حکومت: 1279-1213 پیش از میلاد) از سلسله نوزدهم مصر ساخته شدند . ساخت این مجموعه حدود 20 سال به طول انجامید و تقریباً در سال 1264 پیش از میلاد آغاز شد .

اهداف سیاسی و استراتژیک رامسس دوم

ساخت این معابد در عمق خاک نوبه یک اقدام کاملاً حساب‌شده با اهداف سیاسی و استراتژیک روشن بود .

• نمایش قدرت و ارعاب دشمنان: هدف اصلی رامسس دوم، نمایش قدرت بی‌چون‌وچرای مصر به همسایگان جنوبی، به‌ویژه قبایل نوبی بود . نوبه، سرزمینی غنی از طلا، آبنوس و مسیر تجاری مهمی بود و ساخت چنین بنای باشکوهی، پیامی روشن از تسلط مصر بر این منطقه و مرزهای جنوبی امپراتوری بود . چهار تندیس غول‌پیکر 20 متری رامسس دوم در ورودی، برای القای حس هیبت و ترس به هر بیننده‌ای، به‌خصوص کاروان‌های تجاری و دشمنان احتمالی، طراحی شده بود .
• تثبیت الوهیت فرعون: این معابد مکانی برای پرستش رامسس دوم در کنار خدایان بزرگ مصر مانند آمون-رع، رع-هوراختی و پتاح بود . با قرار دادن مجسمه خود در میان خدایان در مقدس‌ترین بخش معبد، رامسس جایگاه خود را نه تنها به عنوان یک حاکم، بلکه به عنوان یک موجود الهی جاودانه می‌کرد .
• یادبود پیروزی: این مجموعه همچنین به عنوان یادبودی برای پیروزی رامسس دوم در نبرد کادش علیه امپراتوری هیتی‌ها ساخته شد . نقوش برجسته دقیقی از این نبرد بر دیوارهای داخلی معبد، روایت رسمی و پیروزمندانه فرعون از این جنگ را به نمایش می‌گذارد .

کشف دوباره پس از قرن‌ها فراموشی

با افول تمدن مصر، معابد ابوسمبل به تدریج زیر شن‌های روان صحرا مدفون شدند و برای قرن‌ها از یادها رفتند . در سال 1813 میلادی، شرق‌شناس سوئیسی، یوهان لودویگ بورکهارت، که با نام مستعار «شیخ ابراهیم» سفر می‌کرد، به طور اتفاقی بخش بالایی یکی از تندیس‌های عظیم را که از میان شن‌ها بیرون زده بود، کشف کرد . با این حال، ورودی معبد همچنان مدفون بود و او ابزار لازم برای حفاری را نداشت . چهار سال بعد، در سال 1817، کاشف ایتالیایی، جووانی باتیستا بلتزونی، با استفاده از یادداشت‌های بورکهارت، به محل بازگشت و پس از تلاش فراوان موفق شد ورودی را خاک‌برداری کرده و برای اولین بار در دوران مدرن وارد این مجموعه شگفت‌انگیز شود .

معماری و ساختار

مجموعه ابوسمبل شامل دو معبد اصلی است: معبد بزرگ که به رامسس دوم و خدایان اصلی مصر تقدیم شده و معبد کوچک که برای همسر محبوبش، ملکه نفرتاری، و ایزدبانو حاثور ساخته شده است . ویژگی منحصربه‌فرد هر دو معبد این است که به طور کامل از کوه سنگی تراشیده شده‌اند .

معبد بزرگ رامسس دوم

این معبد با نمای ورودی خود که توسط چهار مجسمه غول‌پیکر نشسته از رامسس دوم به ارتفاع 20 متر محافظت می‌شود، هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند . این مجسمه‌ها فرعون را با تاج دوگانه مصر علیا و سفلی نشان می‌دهند . یکی از این مجسمه‌ها در اثر یک زلزله باستانی آسیب دیده است . در کنار پاهای این مجسمه‌های عظیم، تندیس‌های کوچکتری از اعضای خانواده سلطنتی قرار دارند . بالای ورودی، نقش برجسته‌ای از خدای خورشید، رع-هوراختی، قرار دارد . فضای داخلی معبد تا عمق بیش از 60 متری در دل کوه پیش می‌رود .

• تالار ستون‌دار اول و نقوش نبرد کادش: این تالار شامل هشت ستون عظیم به شکل مجسمه‌های 10 متری رامسس دوم در هیبت اوزیریس (خدای جهان زیرین) است . دیوارهای این تالار با نقوش برجسته‌ای از لشکرکشی‌های نظامی رامسس تزئین شده‌اند، اما مهم‌ترین آن‌ها به نبرد کادش اختصاص دارد . این نقوش که یک شاهکار تبلیغاتی هستند، نبرد کادش (حدود 1274 پیش از میلاد) را که از نظر تاریخی یک تساوی بود، به یک پیروزی قاطع و خارق‌العاده به رهبری شخص فرعون تبدیل کرده‌اند .
• تالار ستون‌دار دوم: این تالار کوچکتر دارای چهار ستون است و دیوارهای آن با صحنه‌هایی از پیشکش کردن هدایا به خدایان تزئین شده است.
• محراب مقدس (قدس‌الاقداس): درونی‌ترین بخش معبد، محرابی است که چهار مجسمه نشسته از خدایان پتاح (خدای آفرینش)، آمون-رع (پادشاه خدایان)، خود رامسس دوم به عنوان یک خدا، و رع-هوراختی (خدای خورشید) در آن قرار دارند .

پدیده هم‌ترازی خورشیدی

یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های مهندسی معبد بزرگ، هم‌ترازی خورشیدی آن است . معماران باستان محور معبد را به گونه‌ای طراحی کردند که دو بار در سال، در حدود 22 فوریه و 22 اکتبر (که گمان می‌رود تاریخ تاج‌گذاری و تولد رامسس دوم بوده است)، پرتوهای خورشید هنگام طلوع به عمق معبد نفوذ کرده و سه مجسمه از چهار مجسمه درون محراب (آمون-رع، رامسس دوم و رع-هوراختی) را روشن می‌کنند . مجسمه چهارم، پتاح، که با جهان مردگان و تاریکی مرتبط است، همواره در تاریکی باقی می‌ماند .

معبد کوچک نفرتاری: تجلی الهی یک ملکه

در فاصله حدود 100 متری شمال معبد بزرگ، معبد کوچکتری قرار دارد که رامسس دوم آن را به همسر محبوب خود، ملکه نفرتاری، و ایزدبانوی عشق و زیبایی، حاثور، تقدیم کرده است . این معبد که برای تجلیل از نفرتاریِ خداگونه (deified) ساخته شده، گواهی بر قدرت و اعتبار بی‌نظیر اوست .

• نمای خارجی: بیانیه‌ای از برابرینمای صخره‌ای این معبد که 28 متر طول و 12 متر ارتفاع دارد، با شش تندیس غول‌پیکر ایستاده به ارتفاع تقریبی 10 تا 10.5 متر تزئین شده است . چهار تندیس متعلق به رامسس دوم و دو تندیس متعلق به نفرتاری است . نکته انقلابی و کاملاً غیرمتعارف در هنر مصر، هم‌اندازه بودن تمام این تندیس‌هاست . این برابری در مقیاس، یک سنت‌شکنی آشکار بود، زیرا ملکه‌ها به طور سنتی در ابعادی بسیار کوچکتر از فرعون به تصویر کشیده می‌شدند . این برابری بصری، نمادی از جایگاه والای نفرتاری و هم‌ترازی او با فرعونِ خداگونه بود و موقعیت ویژه او را برجسته می‌کرد .

• معماری داخلی و نمادگراییفضای داخلی معبد، اگرچه ساده‌تر از معبد بزرگ است، اما سرشار از نمادهایی است که بر الوهیت ملکه تأکید می‌کنند .

  • تالار ستون‌دار (Hypostyle Hall): تالار ورودی دارای شش ستون است که سرستون‌های آن‌ها به شکل سر ایزدبانو حاثور (ستون‌های حاثوری) تراشیده شده‌اند . این امر معبد را مستقیماً به قلمرو حاثور پیوند زده و نفرتاری را به عنوان تجلی زمینی او معرفی می‌کند . نقوش دیوارهای این تالار، شاه و ملکه را در حال تقدیم هدایا به خدایان مختلف نشان می‌دهند .
  • محراب و الهی‌سازی ملکه: در بخش‌های داخلی‌تر مانند دهلیز و محراب، نقوش، نفرتاری را در حال انجام فعالانه اعمال عبادی و تقدیم هدایا به خدایان نشان می‌دهند؛ نقشی که به طور سنتی منحصراً در اختیار فرعون بود . صحنه‌هایی او را در تعامل با ایزدبانوان یا در حال تاج‌گذاری توسط آن‌ها به تصویر می‌کشند که جایگاه الهی او را تثبیت می‌کند . در محراب اصلی، تندیسی از ایزدبانو حاثور در هیبت یک گاو مقدس قرار دارد که از پیکره کوچک پادشاه محافظت می‌کند . این نقوش و پیکره‌ها به طور مداوم نفرتاری را در جایگاهی برابر با پادشاه و به عنوان یک موجود الهی‌سازی شده به تصویر می‌کشند .

پروژه جابجایی؛ شاهکار مهندسی مدرن

در دهه 1960، با ساخت سد بزرگ اسوان و شکل‌گیری دریاچه ناصر، معابد ابوسمبل در معرض خطر غرق شدن کامل قرار گرفتند . در پاسخ به این تهدید، یونسکو یک کمپین بین‌المللی بی‌سابقه را برای نجات این میراث جهانی آغاز کرد . این پروژه که بین سال‌های 1964 تا 1968 انجام شد، یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های مهندسی باستان‌شناسی در تاریخ به شمار می‌رود .

چالش‌های فنی و راهکارهای مهندسی

• برش دقیق: چالش اصلی، جابجایی معابدی بود که یکپارچه در دل کوه تراشیده شده بودند . به همین دلیل، تیم‌های متخصص، از جمله سنگ‌تراشان ایتالیایی، با استفاده از اره‌های دستی و سیم‌های فولادی، معابد را با وسواس فراوان به 1037 بلوک اصلی با وزن متوسط 20 تا 30 تن برش دادند .
• تقویت و حمل‌ونقل: سنگ ماسه‌ای معابد بسیار شکننده بود، بنابراین بلوک‌ها قبل از جابجایی با تزریق رزین‌های مصنوعی تقویت می‌شدند . سپس بیش از 1000 بلوک شماره‌گذاری شده با جرثقیل‌های غول‌پیکر به مکانی جدید، در ارتفاع 65 متری و فاصله 200 متری از مکان اصلی، منتقل شدند .
• بازسازی و کوه مصنوعی: در محل جدید، بلوک‌ها با استفاده از میله‌های تقویتی و نوعی ملات مخصوص به هم متصل شدند تا خطوط برش تا حد امکان نامرئی باشند . برای بازسازی محیط کوهستانی، مهندسان یک گنبد عظیم از بتن مسلح برای هر معبد ساختند . این گنبدها به عنوان یک پوسته محافظ عمل می‌کنند و سپس با سنگ و صخره پوشانده شدند تا نمای یک کوه طبیعی بازسازی شود .
• حفظ هم‌ترازی خورشیدی: یکی از بزرگ‌ترین موفقیت‌های این پروژه، بازسازی دقیق جهت‌گیری معبد بود به طوری که پدیده هم‌ترازی خورشیدی در مکان جدید نیز تقریباً بدون خطا (با یک روز جابجایی) حفظ شد .

این عملیات خارق‌العاده که با هزینه حدود 40 میلیون دلار (معادل بیش از 300 میلیون دلار امروزی) و با مشارکت بیش از 50 کشور به سرانجام رسید، الهام‌بخش تدوین "کنوانسیون میراث جهانی یونسکو" شد .

ابوسمبل امروز: قطب گردشگری جهانی و تأثیرات آن

امروزه، معابد ابوسمبل به یک پدیده چندوجهی تبدیل شده است که تأثیرات عمیقی بر فرهنگ، اقتصاد و گردشگری مصر دارد .

• جایگاه به عنوان یک مقصد گردشگری جهانی: ابوسمبل به عنوان بخشی از "آثار نوبی از ابوسمبل تا فیله" در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و سالانه هزاران گردشگر را به خود جذب می‌کند . پدیده تعامد خورشید که به "جشنواره خورشید" معروف است، یکی از جاذبه‌های اصلی آن است .
• تأثیر بر منطقه نوبه و اسوان: گردشگری به منبع اصلی درآمد برای بسیاری از مردم نوبه تبدیل شده و فرصت‌های شغلی متعددی ایجاد کرده است . زیرساخت‌هایی مانند فرودگاه و جاده آسفالته به رشد اقتصادی کمک کرده‌اند . با این حال، این توسعه با چالش‌هایی نیز همراه بوده است؛ ساخت سد اسوان منجر به جابجایی اجباری ده‌ها هزار نوبی از سرزمین‌هایشان شد که یک زخم عمیق در حافظه جمعی آنهاست و باعث گسست فرهنگی و فرسایش زبانی شده است .
• تأثیر بر صنعت گردشگری مصر: ابوسمبل یکی از ستون‌های اصلی صنعت گردشگری فرهنگی مصر و منبع مهمی برای ارز خارجی کشور است . جابجایی موفقیت‌آمیز معابد، جایگاه مصر را به عنوان کشوری پیشرو در حفاظت از میراث فرهنگی تثبیت کرد و امروزه به عنوان یک ابزار "قدرت نرم" عمل می‌کند .

خلاصه

معابد ابوسمبل، مجموعه‌ای بی‌نظیر از هنر و معماری مصر باستان، به دستور فرعون رامسس دوم در قرن سیزدهم پیش از میلاد ساخته شدند . این مجموعه که شامل معبد بزرگ برای رامسس دوم و معبد کوچک برای ملکه نفرتاری است، با اهداف استراتژیک مانند نمایش قدرت بر نوبه و جاودانه کردن پیروزی در نبرد کادش بنا شد . این معابد که تماماً در دل صخره تراشیده شده‌اند، به خاطر مجسمه‌های غول‌پیکر و پدیده شگفت‌انگیز هم‌ترازی خورشیدی شهرت دارند . پس از قرن‌ها مدفون بودن، این مجموعه در سال 1813 توسط یوهان بورکهارت کشف و در سال 1817 توسط جووانی بلتزونی برای اولین بار کاوش شد . در دهه 1960، در یک عملیات نجات بین‌المللی به رهبری یونسکو، این معابد برای جلوگیری از غرق شدن در آب‌های دریاچه ناصر، با تکنیک‌های مهندسی پیشرفته مانند برش دقیق و ساخت گنبدهای بتنی عظیم، قطعه‌قطعه شده و به مکانی مرتفع‌تر منتقل شدند . امروزه، ابوسمبل به عنوان یکی از میراث جهانی یونسکو، یک مقصد گردشگری کلیدی است که تأثیرات اقتصادی و فرهنگی عمیقی بر جامعه محلی نوبه و صنعت گردشگری مصر دارد .