ابلیسک ناتمام اسوان: نگاهی به بزرگترین شاهکار ناتمام مصر باستان - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: جایگاه نمادین ابلیسک‌ها: پرتوی سنگی از خورشید

برای درک اهمیت ابلیسک ناتمام، ابتدا باید به جایگاه این سازه‌ها در جهان‌بینی مصریان پرداخت. ابلیسک‌ها صرفاً تزئینات معماری نبودند، بلکه حامل بار مذهبی و نمادین عمیقی بودند .

• پیوند با خدای خورشید (رع): مصریان باستان این ستون‌ها را «تِخِن» (Tekhen) می‌نامیدند و آن‌ها را تجسم فیزیکی پرتوهای خدای خورشید، «رع»، می‌دانستند . شکل ابلیسک، با بدنه‌ای که به سمت نوک هرمی‌شکل خود باریک می‌شود، نمادی از یک «پرتوی سنگ‌شده» خورشید بود . نوک هرمی آن که «پیرامیدیون» یا «بن‌بن» (Benben) نام داشت، مقدس‌ترین بخش آن محسوب می‌شد و نمادی از «تپه ازلی» بود که خدای آفریننده بر روی آن جهان را خلق کرد . این بخش اغلب با ورقه‌های طلا یا الکتروم (آلیاژی از طلا و نقره) پوشانده می‌شد تا اولین و آخرین پرتوهای خورشید را منعکس کند .

• نماد قدرت و جاودانگی فرعون: ابلیسک‌ها ابزاری قدرتمند برای تبلیغات سیاسی و مذهبی فراعنه بودند . با برپایی این بناهای عظیم، فرعون خود را تحت حمایت مستقیم خدایان قرار می‌داد . کتیبه‌های هیروگلیف حک‌شده بر چهار وجه ابلیسک، نام، عناوین و پیروزی‌های فرعون را ثبت می‌کردند . این ستون‌های فناناپذیر، نام فرعون را تا ابد در پیشگاه خدایان و در تاریخ زنده نگه می‌داشتند .

موقعیت، کشف و ثبت به عنوان میراث جهانی

ابلیسک ناتمام در معادن باستانی سنگ در نزدیکی شهر اسوان مصر قرار دارد . این معادن منبع اصلی تأمین سنگ گرانیت قرمز (Syenite) برای ساخت بسیاری از معابد، مجسمه‌ها و ابلیسک‌های مشهور در سراسر مصر، به‌ویژه در دوران دودمان هجدهم، بودند . این ابلیسک عظیم هرگز از بستر سنگی خود به طور کامل جدا نشد و امروزه دقیقاً در همان مکانی قرار دارد که بیش از 3500 سال پیش کارگران آن را رها کردند .

در سال 1979، ابلیسک ناتمام و معادن گرانیت اطراف آن، به عنوان بخشی از مجموعه «یادمان‌های نوبی از ابو سیمبل تا فیله» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند . این اقدام ریشه در کارزار بین‌المللی نجات آثار نوبیا در دهه 1960 داشت که به رهبری یونسکو برای نجات آثار باستانی از خطر غرق شدن در پی ساخت سد بزرگ اسوان انجام شد .

مشخصات و ابعاد حیرت‌انگیز

اگر این ابلیسک تکمیل و برپا می‌شد، به بزرگترین و سنگین‌ترین ابلیسک ساخته شده در تاریخ مصر باستان تبدیل می‌گشت .

• ارتفاع: حدود 42 متر .
• وزن تخمینی: نزدیک به 1200 تن .
• جنس: گرانیت قرمز یا صورتی مرغوب (Syenite) که از مشخصه‌های اصلی معادن اسوان است .

این ابعاد، آن را تقریباً یک‌سوم بزرگتر از هر ابلیسک دیگری که مصریان باستان با موفقیت برپا کرده بودند، می‌ساخت . این مقیاس بی‌سابقه با جاه‌طلبی‌های معماری حتشپسوت که همواره به دنبال ساخت بناهایی فراتر از پیشینیان خود بود، همخوانی کامل دارد .

راز ناتمام ماندن: یک ترک سرنوشت‌ساز

دلیل اصلی رها شدن این پروژه عظیم، ظاهر شدن یک یا چند ترک بزرگ و جبران‌ناپذیر در دل سنگ گرانیت بود .

• ماهیت و علت ترک‌ها: تحلیل‌های مدرن نشان می‌دهد که این ترک‌ها احتمالاً ناشی از اشتباه کارگران نبوده‌اند، بلکه ضعف‌ها و شکاف‌های طبیعی از قبل موجود در توده سنگ گرانیت بوده‌اند . فرآیند طاقت‌فرسای تراشیدن سنگ، این نقص‌های درونی را آشکار ساخت .
• زمان پیدایش: شواهد نشان می‌دهد که ترک در مراحل پایانی استخراج، یعنی زمانی که سه وجه ابلیسک تقریباً کامل شده بود و کارگران در حال جدا کردن وجه زیرین آن از صخره مادر بودند، پدیدار شد . این بدان معناست که هزاران ساعت کار طاقت‌فرسا پیش از پی بردن به این نقص مرگبار، صرف این پروژه شده بود .

سفارش‌دهنده و مقصد: معمای حتشپسوت

اگرچه هیچ کتیبه‌ای مستقیماً بر روی ابلیسک ناتمام وجود ندارد که نام سفارش‌دهنده را مشخص کند (زیرا پروژه پیش از مرحله کنده‌کاری رها شد)، اجماع گسترده‌ای در میان مصرشناسان وجود دارد که این پروژه به دستور ملکه حتشپسوت (حدود 1479-1458 پیش از میلاد) آغاز شده است . این انتساب بر پایه مجموعه‌ای از شواهد غیرمستقیم اما قوی استوار است:

شواهد انتساب به حتشپسوت

• شواهد سبکی و مقایسه‌ای: حتشپسوت به پروژه‌های ساختمانی عظیم و علاقه به برپایی ابلیسک شهرت داشت؛ او چهار ابلیسک در معبد کارناک برافراشت . ابعاد و شکل کلی ابلیسک ناتمام با دیگر ابلیسک‌های دوران او و پدرش، توتمس اول، همخوانی دارد و همگی از گرانیت صورتی اسوان ساخته شده‌اند .
• شواهد باستان‌شناسی: محل قرارگیری ابلیسک در معدن اصلی دودمان هجدهم و تکنیک‌های به کار رفته مانند استفاده از توپ‌های دولوریت و خطوط نشانه‌گذاری اخرایی، با روش‌های رایج آن دوران مطابقت دارد .
• ارتباط با پروژه‌های دیگر: یک نظریه مطرح می‌کند که این ابلیسک قرار بود جفت و مکمل «ابلیسک لاتران» باشد که بعدها توسط توتمس سوم تکمیل و در کارناک نصب شد . ساخت ابلیسک‌های دوقلو در ورودی معابد یک سنت رایج بود . همچنین کتیبه‌های یکی از ابلیسک‌های پابرجای حتشپسوت در کارناک به سفارش دو ابلیسک دیگر اشاره دارد که نشان از برنامه او برای ساخت چندین ابلیسک دارد [Answer 2].

انگیزه‌های یک ملکه: مشروعیت، دین و قدرت

ساخت بزرگترین ابلیسک تاریخ برای حتشپسوت فراتر از یک پروژه معماری بود و ریشه در انگیزه‌های عمیق سیاسی، مذهبی و شخصی داشت:

• مشروعیت‌بخشی به سلطنت: به عنوان یک زن، حتشپسوت برای تثبیت حکومت خود در برابر رقبایی مانند پسرخوانده‌اش، توتمس سوم، به نمایش قدرتی بی‌سابقه نیاز داشت . پروژه‌های ساختمانی عظیم، ابزاری برای اثبات کفایت او و هم‌ترازی با فراعنه مرد پیشین بود . او حتی در تصاویر رسمی، خود را با نمادهای مردانه قدرت مانند ریش مصنوعی به تصویر می‌کشید .
• تکریم خدایان و کسب حمایت کاهنان: با تقدیم چنین هدیه عظیمی به معبد آمون-رع در کارناک، حتشپسوت در پی جلب رضایت خدایان و حمایت طبقه قدرتمند کاهنان بود . کتیبه‌های دوران او، وی را «دختر آمون» معرفی می‌کنند تا به سلطنتش مشروعیتی الهی ببخشند .
• جاه‌طلبی شخصی و میراث جاودان: حتشپسوت در دوران صلح و شکوفایی اقتصادی حکومت می‌کرد و از ثروت کشور برای ساخت بناهایی استفاده می‌کرد که نام او را در تاریخ جاودانه کنند . ابلیسک ناتمام، اوج این جاه‌طلبی بود .

شواهد در کارناک و نظریه‌های جایگزین

• مقصد احتمالی و عدم وجود شواهد: مقصد نهایی این ابلیسک به احتمال زیاد معبد آمون در کارناک بود . با این حال، تاکنون هیچ شاهد باستان‌شناسی قطعی مانند پایه‌های آماده‌شده یا فضای خالی مشخصی که منحصراً برای نصب این ابلیسک غول‌پیکر در نظر گرفته شده باشد، در کارناک کشف نشده است [Answer 1, Answer 2].
• نظریه‌های جایگزین: با وجود اجماع گسترده، در حال حاضر هیچ نظریه معتبر و مستند جایگزینی که این پروژه را به فرعون دیگری نسبت دهد، به طور جدی مطرح نشده است [Answer 1, Answer 2]. مقیاس و زمان‌بندی پروژه بیش از همه با برنامه‌های حتشپسوت همخوانی دارد [Answer 2].

پنجره‌ای به سوی تکنیک‌های ساخت و لجستیک

ابلیسک ناتمام به باستان‌شناسان این فرصت استثنایی را می‌دهد تا روش‌های سنگ‌تراشی و مهندسی مصریان را از نزدیک مطالعه کنند .

• تکنیک‌های استخراج:

  • کوبش با دولُریت: کارگران با استفاده از توپ‌های سنگی سنگین (با وزن حدود 5 کیلوگرم) از جنس دولُریت (سنگی سخت‌تر از گرانیت)، به صورت مداوم بر سطح گرانیت می‌کوبیدند تا آن را ساییده و کانال‌هایی در اطراف آن ایجاد کنند .
  • استفاده از آتش و آب: تحقیقات جدیدتر نشان می‌دهد که مصریان احتمالاً با استفاده از آتش سطح گرانیت را داغ کرده و سپس با ریختن آب سرد، آن را شکننده می‌کردند تا فرآیند کوبش سریع‌تر انجام شود .
  • جداسازی با گُوِه‌های چوبی: برای جدا کردن نهایی ابلیسک از بستر، کارگران حفره‌هایی را در امتداد خط برش ایجاد کرده و آن‌ها را با گُوِه‌های چوبی خشک پر می‌کردند. سپس با خیس کردن مداوم چوب‌ها، فشار فوق‌العاده ناشی از انبساط چوب، باعث ترک خوردن کنترل‌شده سنگ و جدا شدن آن می‌شد .

• لجستیک حمل و نقل (طرح‌های احتمالی):

  • حمل زمینی (تئوری شن خیس): یک تحقیق علمی در سال 2014 تئوری "شن خیس" را اثبات کرد . نقاشی مقبره "جحوتی‌هوتپ" فردی را نشان می‌دهد که جلوی یک سورتمه غول‌پیکر در حال ریختن مایعی روی شن است . آزمایش‌ها نشان داد که خیس کردن شن با مقدار مشخصی آب، سختی آن را دو برابر کرده و نیروی اصطکاک را تا 50 درصد کاهش می‌دهد .
  • حمل رودخانه‌ای: برای حمل روی رود نیل، احتمالاً کانالی از رودخانه تا پای ابلیسک حفر می‌شد. سپس یک بارج (کشتی پهن‌پیکر) عظیم در فصل طغیان نیل وارد کانال شده و زیر ابلیسک قرار می‌گرفت. با فروکش کردن آب، ابلیسک به آرامی روی عرشه کشتی می‌نشست و به سمت مقصد یدک کشیده می‌شد .
  • برپاسازی: بر اساس متون باستانی مانند "پاپیروس آناستازی"، یکی از محتمل‌ترین روش‌ها، استفاده از یک محفظه بزرگ پر از شن بود . ابلیسک از بالای یک سطح شیب‌دار به داخل این محفظه هل داده می‌شد و با خالی کردن تدریجی شن، به آرامی به حالت عمودی در می‌آمد .

اهمیت باستان‌شناسی و وضعیت امروزی

ابلیسک ناتمام اسوان یک شکست مهندسی در زمان خود بود، اما امروزه یک موفقیت بزرگ برای علم باستان‌شناسی محسوب می‌شود . این محوطه به یک آزمایشگاه و موزه روباز بی‌نظیر تبدیل شده است .

• مدیریت و گردشگری: این محوطه به یک موزه روباز تبدیل شده که تحت مدیریت شورای عالی آثار باستانی مصر (SCA) قرار دارد و یکی از پربازدیدترین جاذبه‌های گردشگری اسوان است .
• تحقیقات مدرن: این محوطه موضوع پروژه‌های تحقیقاتی متعددی مانند پروژه «QuarryScapes» بوده است که به مستندسازی و حفاظت از معادن باستانی می‌پردازد .
• چالش‌های حفاظتی: یکی از بزرگترین چالش‌های فعلی، آسیب ناشی از تجمع نمک‌ها است که به دلیل نفوذ آب‌های زیرزمینی ایجاد شده و نیازمند تلاش‌های حفاظتی مستمر است .

این شکست باستانی، امروزه به یک گنجینه ارزشمند برای درک مهندسی، پشتکار و عمق باورهای تمدن مصر تبدیل شده است .

خلاصه

ابلیسک ناتمام اسوان، بزرگترین ابلیسک شناخته‌شده مصر باستان است که در معادن گرانیت اسوان قرار دارد و به دلیل ایجاد یک ترک بزرگ در حین ساخت، نیمه‌کاره رها شد . این ترک به احتمال زیاد ناشی از ضعف‌های طبیعی در سنگ گرانیت بوده است . اگرچه کتیبه مستقیمی وجود ندارد، اما شواهد قوی باستان‌شناسی، سبکی و تاریخی نشان می‌دهد که این سازه به دستور ملکه حتشپسوت در قرن 15 پیش از میلاد در حال ساخت بود . این پروژه بخشی از استراتژی او برای مشروعیت بخشیدن به سلطنت خود به عنوان یک فرعون زن، تکریم خدایان و بر جای گذاشتن میراثی جاودان بود . این سازه در صورت تکمیل حدود 42 متر ارتفاع و 1200 تن وزن می‌داشت و احتمالاً برای نصب در معبد کارناک در نظر گرفته شده بود . این محوطه که در سال 1979 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، امروزه یک موزه روباز و منبعی بی‌نظیر برای مطالعه تکنیک‌های سنگ‌تراشی باستان (مانند استفاده از توپ‌های دولریت و گُوِه‌های چوبی) و لجستیک حمل و نقل عظیم در مصر باستان است . این شکست باشکوه، به یک کپسول زمان بی‌نظیر برای درک جاه‌طلبی، مهندسی و چالش‌های ساخت‌وساز در دنیای باستان تبدیل شده است .