قلعه صلاح الدین ایوبی: نگین استوار قاهره - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و دگرگونی‌ها

بنیان‌گذاری توسط صلاح‌الدین

ساخت قلعه به دستور صلاح‌الدین ایوبی، سلطان نامدار و مؤسس سلسله ایوبیان، در سال 1176 میلادی (572 هجری قمری) آغاز شد . هدف اصلی از ساخت این دژ مستحکم، حفاظت از قاهره در برابر حملات احتمالی صلیبیون بود . صلاح‌الدین همچنین قصد داشت با ساخت دیواری بزرگ، شهرهای قاهره و فسطاط (پایتخت قدیمی‌تر) را به یکدیگر متصل کرده و یکپارچه سازد.

• موقعیت استراتژیک: مکان‌یابی قلعه بر روی تپه‌های مقطم، یک انتخاب هوشمندانه و استراتژیک بود . این تپه‌ها نه تنها چشم‌اندازی کامل بر سراسر شهر داشتند، بلکه به دلیل ارتفاع، دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کردند . روایتی تاریخی می‌گوید که صلاح‌الدین برای یافتن بهترین و سالم‌ترین هوای قاهره، دستور داد تکه‌های گوشت را در نقاط مختلف شهر آویزان کنند. تنها مکانی که گوشت در آن دیرتر فاسد شد، محل کنونی قلعه بود که نشان از هوای پاک و خشک آن داشت.

ساخت اولیه قلعه در حدود سال 1183 میلادی به پایان رسید، اما توسعه و بازسازی آن توسط حاکمان بعدی، به‌ویژه سلاطین مملوک، ادامه یافت . این قلعه برای نزدیک به 700 سال، تا زمان انتقال مقر حکومت به کاخ عابدین در دهه 1860، قلب تپنده دولت مصر بود .

دوره ممالیک: اوج ساخت‌وساز و مهندسی

در دوره ممالیک، به‌ویژه در دوران سلطنت الناصر محمد، قلعه به اوج شکوه معماری خود رسید. با افزایش جمعیت و نیاز به آب، پروژه‌های مهندسی و ساختمانی عظیمی در آن اجرا شد.

شاهکار مهندسی: سیستم آبرسانی الناصر محمد

با افزایش جمعیت قلعه، «چاه یوسف» که توسط صلاح‌الدین حفر شده بود، دیگر پاسخگوی نیاز ساکنان نبود . از این رو، سلطان الناصر محمد در حدود سال 1312 میلادی، دستور ساخت یک سیستم آبرسانی پیچیده و عظیم را برای انتقال آب از رود نیل به قلعه صادر کرد . این پروژه شامل:

• برج آبگیر: یک برج شش‌ضلعی (یا هشت‌ضلعی) عظیم در ساحل نیل به نام «فم الخلیج» که آب را از رودخانه دریافت می‌کرد .
• چرخ‌های آبی (ساقیه): چهار تا شش چرخ آبی بزرگ که توسط گاوها به حرکت درمی‌آمدند، آب را از نیل به بالای برج منتقل می‌کردند .
• کانال‌های مرتفع (قنات): آب از بالای برج وارد کانال‌هایی می‌شد که بر روی طاق‌های سنگی مرتفع به طول تقریبی 3 کیلومتر ساخته شده بودند و آب را با شیب مناسب به سمت قلعه هدایت می‌کردند .
• ایستگاه‌های پمپاژ: در طول مسیر و در پای قلعه، چرخ‌های آبی دیگری آب را به سطوح بالاتر و در نهایت به مخزنی به نام «بئر السبع سواقی» (چاه هفت چرخ آبی) در داخل قلعه پمپاژ می‌کردند .

بخش‌هایی از این قنات تاریخی هنوز پابرجاست و به نام «سور مجری العیون» شناخته می‌شود .

عصر محمدعلی پاشا: تخریب و نوسازی

در قرن نوزدهم، محمدعلی پاشا، بنیانگذار مصر نوین، تغییرات بنیادینی در قلعه ایجاد کرد که چهره امروزی آن را شکل داد . هدف او پاک کردن میراث معماری و نمادین ممالیک (رقبای پیشین خود) و جایگزینی آن با ساختارهایی به سبک عثمانی و اروپایی بود . این دوره با واقعه تاریخی کشتار ممالیک در سال 1811 در همین قلعه گره خورده است؛ رویدادی که طی آن محمدعلی قدرت خود را با از میان برداشتن رهبران مملوک تثبیت کرد . در جریان این نوسازی، بسیاری از بناهای باشکوه دوره مملوکی، از جمله کاخ ابلق و ایوان بزرگ، تخریب شدند تا فضا برای ساخت مسجد محمدعلی و کاخ‌های جدید باز شود .

جاذبه‌های دیدنی در دل قلعه

بازدید از قلعه صلاح‌الدین، سفری به دل تاریخ پرفراز و نشیب مصر است. این مجموعه چندین بنای دیدنی و مهم را در خود جای داده است:

1. مساجد تاریخی

مسجد محمدعلی پاشا (مسجد مرمر)

این مسجد که به «مسجد مرمر» نیز شهرت دارد، شاخص‌ترین بنای داخل قلعه است و خط افق قاهره را به زیبایی ترسیم می‌کند . مسجد به دستور محمدعلی پاشا بین سال‌های 1830 تا 1848 به سبک معماری عثمانی استانبول و به یادبود پسر درگذشته‌اش، تاسان پاشا، ساخته شد . نمای داخلی و خارجی مسجد با سنگ‌های مرمر گچی (Alabaster) نفیس تزئین شده است . معماری آن با یک گنبد مرکزی عظیم به قطر 21 متر و دو مناره بلند و قلمی به ارتفاع 82 متر، کاملاً از سبک مساجد سلطنتی عثمانی الهام گرفته است .

مسجد و مدرسه ناصر محمد بن قلاوون

این مسجد یکی از معدود بناهای باقی‌مانده از دوره پرشکوه ممالیک در قلعه است و تضاد معماری شگفت‌انگیزی با مسجد محمدعلی ایجاد می‌کند . این بنا که در سال 1335 میلادی بازسازی شد، به عنوان مسجد جامع سلطنتی قلعه عمل می‌کرد .

• معماری: این مسجد نمونه‌ای کلاسیک از سبک مساجد ستون‌دار (Hypostyle) با یک حیاط مرکزی است . ستون‌های آن از بناهای باستانی دوران فرعونی، رومی و قبطی جمع‌آوری شده‌اند .
• مناره‌های منحصر به فرد: برجسته‌ترین ویژگی مسجد، دو مناره آن است که بخش بالایی آن‌ها با کاشی‌های سرامیکی (قاشانی) سبز و آبی پوشانده شده و به گنبدهای پیازی‌شکل ختم می‌شوند . این سبک، تأثیر آشکار معماری ایلخانی ایران را نشان می‌دهد .

مقایسه مسجد ناصر محمد و مسجد محمدعلی

مسجد سلیمان پاشا: اولین بنای عثمانی در قلعه

این مسجد که به «ساریه الجبل» نیز شهرت دارد، اولین بنای ساخته شده در قلعه به سبک معماری عثمانی است . این مسجد در سال 1528 میلادی به دستور سلیمان پاشا الخادم، حاکم عثمانی، برای عبادت سپاهیان ینی‌چری ساخته شد . شاخص‌ترین ویژگی آن، مناره باریک و مدادی‌شکل به سبک ترکی و گنبدهای متعدد پوشیده از کاشی سبز است .

2. کاخ‌ها و سازه‌های تاریخی

کاخ الجوهره (کاخ جواهر)

این کاخ در سال 1814 به دستور محمدعلی پاشا به عنوان مرکز اداری و محلی برای استقبال‌های رسمی ساخته شد . معماری آن ترکیبی از سبک عثمانی با تأثیرات اروپایی (باروک و روکوکو) است و تالارهای مجللی دارد که چشم‌اندازی باشکوه به سوی قاهره و اهرام ارائه می‌دهند .

چاه یوسف (چاه حلزونی)

یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌های مهندسی قلعه، «چاه یوسف» است که به دستور صلاح‌الدین برای تأمین آب در زمان محاصره حفر شد . این چاه با عمقی حدود 85 تا 90 متر و یک راهروی پلکانی مارپیچ با حدود 300 پله، مستقیماً در دل صخره کنده شده است . سیستم دو مرحله‌ای آن با استفاده از نیروی حیوانات، آب را از اعماق به سطح قلعه می‌رساند .

بناهای باشکوه اما تخریب‌شده: کاخ ابلق و ایوان بزرگ

بسیاری از بناهای مجلل دوره مملوکی به دستور محمدعلی پاشا تخریب شدند . دو مورد از شاخص‌ترین آنها عبارت بودند از:

• کاخ ابلق (Qasr al-Ablaq): این کاخ که در حدود سال 1313 ساخته شد، اقامتگاه خصوصی سلطان بود و نام خود را از تکنیک معماری «ابلق» (استفاده متناوب از سنگ‌های سیاه و زرد) گرفته بود . دیوارهای آن با مرمرهای رنگارنگ، موزاییک‌های طلاکاری شده با صدف و پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی قبرسی تزئین شده بود که شکوهی بی‌نظیر داشت .
• ایوان بزرگ (The Great Iwan): این بنا تالار تخت و مرکز تشریفات عمومی سلطنت مملوکی بود . ویژگی اصلی آن، گنبد بزرگ و سبزرنگش بود که بر روی ستون‌های گرانیتی عظیم آورده شده از معابد مصر باستان قرار داشت . این ایوان محل جلوس سلطان برای رسیدگی به شکایات مردم (دارالعدل) و پذیرایی از سفرا بود .

3. موزه‌های قلعه

موزه ملی نظامی (در کاخ الحرم)

این موزه در کاخ الحرم قرار دارد؛ کاخی که در حدود سال 1827-1826 به دستور محمدعلی پاشا به عنوان اقامتگاه خانواده‌اش ساخته شد . موزه ملی نظامی که در سال 1949 به این کاخ منتقل شد، تاریخ ارتش مصر را از دوران فراعنه تا عصر حاضر به نمایش می‌گذارد .

• بخش‌ها و آثار: موزه دارای تالارهایی برای دوره‌های فرعونی، اسلامی، عثمانی و جنگ‌های معاصر (1948، 1956، 1967 و 1973) است . مجموعه‌ای گسترده از سلاح‌ها، تانک‌ها، جت‌های جنگنده، توپ‌های جنگی و لباس‌های نظامی در این موزه به نمایش گذاشته شده است .

موزه کالسکه‌های سلطنتی

ساختمان این موزه در دوره خدیو اسماعیل (1863-1879) بنا شد و هدف آن حفظ میراث کالسکه‌های سلطنتی خاندان محمدعلی پاشا است . این موزه که یکی از معدود موزه‌های تخصصی در این زمینه در جهان است، مجموعه‌ای بی‌نظیر از کالسکه‌ها را در خود جای داده است . برجسته‌ترین اثر آن، «کالسکه بزرگ آلای» است که توسط ناپلئون سوم به مناسبت افتتاح کانال سوئز به خدیو اسماعیل هدیه داده شد .

موزه پلیس

این موزه کوچک‌تر، تاریخچه نیروی پلیس مصر و برخی از جنایات معروف این کشور را به نمایش می‌گذارد.

اطلاعات بازدید

• ساعات بازدید: قلعه معمولاً همه روزه از ساعت 8:00 صبح تا 17:00 برای بازدید عموم باز است.
• بلیط ورودی: هزینه بلیط برای گردشگران خارجی متغیر است و بهتر است پیش از بازدید بررسی شود.
• نکات بازدید: بازدید کامل از قلعه نیازمند پیاده‌روی قابل توجهی است، بنابراین پوشیدن کفش راحت توصیه می‌شود. از بالای قلعه می‌توان چشم‌انداز پانورامای فوق‌العاده‌ای از شهر قاهره، از جمله مساجد سلطان حسن و الرفاعی و در روزهای صاف، اهرام جیزه را مشاهده کرد .

خلاصه

قلعه صلاح‌الدین ایوبی یک مجموعه تاریخی-نظامی بی‌نظیر در قاهره است که به دستور صلاح‌الدین در قرن دوازدهم با هدف دفاع از شهر ساخته شد . این قلعه که برای قرن‌ها مرکز حکومت مصر بود، در دوره ممالیک با پروژه‌های عظیمی مانند سیستم آبرسانی الناصر محمد و کاخ‌های مجللی چون کاخ ابلق به اوج شکوه رسید . در قرن نوزدهم، محمدعلی پاشا با تخریب بسیاری از بناهای مملوکی و ساخت مجموعه‌ای جدید به سبک عثمانی-اروپایی، چهره آن را برای همیشه دگرگون کرد . امروزه این مجموعه که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد، شامل جاذبه‌های مهمی است که دوره‌های مختلف تاریخ مصر را به نمایش می‌گذارند. از جمله این جاذبه‌ها می‌توان به مسجد باشکوه محمدعلی به سبک عثمانی ، مسجد تاریخی ناصر محمد با مناره‌های منحصر به فرد مملوکی-ایلخانی ، و سازه‌های مهندسی شگفت‌انگیزی مانند چاه یوسف اشاره کرد . علاوه بر این، موزه‌های مهمی مانند موزه ملی نظامی واقع در کاخ الحرم و موزه کالسکه‌های سلطنتی ، این قلعه را به سندی زنده از تاریخ غنی، معماری و دگرگونی‌های سیاسی قاهره تبدیل کرده‌اند.