بازار خان الخلیلی مصر: قلب تپنده تاریخ، تجارت و فرهنگ قاهره - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه: از گورستان مقدس فاطمیان تا مرکز تجارت جهانی

تاریخچه این مکان بسیار پیچیده‌تر از یک بازار ساده است و داستانی از تقدس، تخریب و تحول را در خود جای داده است.

تربت الزعفران: آرامگاه مقدس خلفای فاطمی

پیش از آنکه خان الخلیلی به وجود آید، این مکان مقدس‌ترین گورستان خلفای فاطمی، موسوم به «تربت الزعفران» (آرامگاه زعفران)، بود. پس از فتح مصر در سال 969 میلادی، خلیفه المعز لدین الله، بقایای اجداد خود را از شمال آفریقا به قاهره منتقل کرد و این مکان را در بخش جنوبی کاخ بزرگ شرقی به عنوان آرامگاه خاندان خود اختصاص داد. این گورستان به مدفن خلفا، شاهزادگان و بزرگان فاطمی تبدیل شد و از قداست ویژه‌ای برخوردار بود. اهمیت آن نه تنها به دلیل جایگاهش به عنوان آرامگاه خانوادگی، بلکه به عنوان نمادی از حقانیت و تداوم حکومت شیعه‌مذهب فاطمی بود. نام «تربت الزعفران» احتمالاً به دلیل استفاده از زعفران در مراسم تدفین و عطراگین کردن مقابر بوده است.

تخریب و تحول: از گورستان به کاروانسرا در دوران ممالیک

با سقوط خلافت فاطمی و روی کار آمدن ممالیک سنی‌مذهب، نگرش به میراث فاطمیان دگرگون شد. در حدود سال 1382 میلادی، امیر «جهارکس الخلیلی»، یکی از امرای قدرتمند سلطان برقوق، تصمیم به ساخت یک کاروانسرای بزرگ (خان) در این منطقه گرفت. او با استناد به فتوایی از یک فقیه حنفی که فاطمیان را «کافر و رافضی» خوانده بود، دستور تخریب کامل تربت الزعفران را صادر کرد. این اقدام با خشونت تمام صورت گرفت؛ گورها نبش شدند و بقایای اجساد خلفای فاطمی در تپه‌های زباله خارج از شهر پراکنده شدند.

این عمل پیامدهای عمیقی داشت:

• سیاسی: این اقدام یک بیانیه سیاسی قدرتمند از سوی دولت ممالیک برای پاک کردن کامل حافظه تاریخی و مشروعیت رقبای شیعه‌مذهب خود بود.
• مذهبی: این عمل اوج اختلافات مذهبی و تلاشی برای حذف نمادهای فاطمیان بود.
• اجتماعی: مورخ بزرگ، مقریزی، سرنوشت تلخ امیر جهارکس را که بعدها در جنگ کشته شد و جسدش در بیابان رها گشت، جزایی برای این عمل قبیح او دانسته است.

بدین ترتیب، کاروانسرایی به نام «خان الخلیلی» بر روی ویرانه‌های این گورستان مقدس بنا شد.

بازسازی و هویت نوین تجاری در دوران سلطان غوری

در اوایل قرن شانزدهم (حدود 1511 میلادی)، سلطان قانصوه غوری، آخرین حاکم مهم ممالیک، کاروانسرای اولیه را تخریب و مجموعه‌ای تجاری بسیار مدرن‌تر و سازمان‌یافته‌تر را جایگزین آن کرد. این بازسازی که از بازارهای بزرگ سرپوشیده (بدستان) در شهرهای امپراتوری عثمانی الهام گرفته بود، یک تحول بنیادین در هویت این مکان ایجاد کرد. مجموعه جدید دیگر تنها یک کاروانسرا نبود، بلکه یک مرکز تجاری دائمی با مغازه‌ها (حوانیت)، هتل‌های کوچک (ربوع) و دفاتر تجاری (وکالات) بود. این ساختار جدید، عملکرد اجتماعی بازار را از محلی برای اقامت موقت به فضایی برای تعاملات دائمی اقتصادی و اجتماعی تغییر داد.

معماری و ساختار: سفری در کوچه‌های قرون وسطایی

معماری خان الخلیلی بازتابی از هنر و معماری اسلامی و مملوکی است. ویژگی‌های اصلی این بازار عبارتند از:

• کوچه‌های باریک و مارپیچ: قدم زدن در کوچه‌های سنگفرش و پر پیچ‌وخم بازار، حس حضور در دوران قرون وسطی را تداعی می‌کند.
• دروازه‌های قوسی و بزرگ: سلطان غوری برای این مجموعه دروازه‌های باشکوهی ساخت که با نقوش هندسی و مقرنس‌کاری تزئین شده بودند. یکی از این دروازه‌ها به «باب البادستان» شهرت یافت که واژه‌ای ترکی (عثمانی) است و به وضوح تأثیرپذیری از الگوهای عثمانی را نشان می‌دهد.
• ساختمان‌های تاریخی: ساختمان‌های چند صد ساله با پنجره‌های مشبک چوبی (مشربیه) و گنبدها و مناره‌های خیره‌کننده، زیبایی بصری فوق‌العاده‌ای به بازار بخشیده‌اند.
• بخش‌های متنوع: بازار شامل بخش‌های سرپوشیده، روباز، کاروانسرا و چهارسوق است که گشت‌وگذار در آن را متنوع می‌سازد.

امروزه نام خان الخلیلی به کل این منطقه تجاری اطلاق می‌شود، در حالی که در گذشته تنها به یک ساختمان خاص اشاره داشت.

صنایع دستی: روح زنده بازار

خان الخلیلی گنجینه‌ای زنده از هنرهای دستی و سنتی مصر است که هویت فرهنگی این کشور را در خود جای داده است. در میان انبوهی از صنایع دستی، فلزکاری (مس و برنج) و شیشه‌گری همچنان به صورت فعال در کارگاه‌های داخل یا اطراف بازار تولید می‌شوند. هنرهای دیگری چون خاتم‌کاری، نساجی و چرم‌دوزی نیز در بازار یافت می‌شوند، اما کارگاه‌های تولید سنتی آن‌ها کمتر در خود بازار متمرکز هستند.

هنر فلزکاری: رقص قلم بر سینه مس و برنج

فلزکاری، به ویژه تولید فانوس‌ها، سینی‌ها و ظروف مسی و برنجی، از برجسته‌ترین هنرهای خان الخلیلی است. مکتب فلزکاری قاهره، به خصوص در دوره مملوکی و تحت تأثیر هنرمندان مهاجر از موصل، به اوج شکوفایی رسید.

• فرآیند ساخت و ابزارهای سنتی:

  1. آماده‌سازی و شکل‌دهی: ورق‌های مس یا برنج با استفاده از چکش‌های مختلف و سندان به شکل مورد نظر درمی‌آیند.
  2. قیراندود کردن: برای مرحله قلم‌زنی، داخل یا پشت قطعه با مخلوطی از قیر و گچ پر می‌شود تا در برابر ضربات مقاوم شده و سوراخ نشود.
  3. قلم‌زنی (حکاکی): استادکار با مجموعه‌ای از قلم‌های فولادی و یک چکش، طرح را روی سطح فلز حک می‌کند.
  4. پرداخت نهایی: پس از اتمام کار، قیر با حرارت جدا شده و روی شیارها گرده زغال ریخته می‌شود تا نقوش به صورت خطوط تیره و مشخص دیده شوند.

• الگوها و نقوش: نقوش به کار رفته عمیقاً از هنر اسلامی الهام گرفته‌اند:

  • خطاطی: استفاده از خطوط کوفی و نسخ برای نگارش آیات قرآن، ادعیه و ضرب‌المثل‌ها.
  • نقوش اسلیمی (Arabesque): شامل ساقه‌های گیاهی درهم‌تنیده و گل‌های انتزاعی که نمادی از جاودانگی و وحدت خلقت است.
  • نقوش هندسی: طرح‌های پیچیده و متقارن که نمادی از نظم در هنر اسلامی است.
  • نقوش انسانی و حیوانی: در آثار دوره مملوکی، تصاویری از صحنه‌های شکار و مجالس بزم نیز دیده می‌شود که تأثیر هنر ایرانی و موصلی را نشان می‌دهد.

هنر شیشه‌گری: تداوم یک میراث باستانی

مصر یکی از خاستگاه‌های باستانی هنر شیشه‌گری است و کارگاه‌های نزدیک خان الخلیلی این میراث را زنده نگه داشته‌اند.

• فرآیند ساخت و تکنیک‌های خاص:
  1. ذوب: سیلیس و خرده‌شیشه در کوره‌هایی با حرارت بالا ذوب می‌شوند. برای ایجاد رنگ، اکسیدهای فلزی مانند اکسید مس (برای رنگ آبی) به آن اضافه می‌شود.
  2. دمیدن (Free-blowing): شیشه‌گر با یک لوله توخالی فلزی (لوله دم)، مقداری از شیشه مذاب را برداشته و با دمیدن در آن، یک حباب ایجاد می‌کند.
  3. شکل‌دهی: با چرخاندن، نوسان دادن و استفاده از ابزارهایی چون انبر، قیچی و قالب‌های چوبی خیس، شیشه به شکل نهایی (لیوان، بطری و...) درمی‌آید.
  4. سرد کردن (Annealing): قطعه نهایی به آرامی در یک کوره با دمای کنترل‌شده خنک می‌شود تا از ترک خوردن آن جلوگیری شود.

فرهنگ و اتمسفر: نبض زندگی و الهام‌بخش ادبیات

خان الخلیلی تنها یک بازار نیست، بلکه شریان اصلی زندگی و قلب تپنده فرهنگی و اجتماعی قاهره است. این بازار با ترکیبی از صنعتگران، فروشندگان، گردشگران و ساکنان محلی، تصویری کوچک اما کامل از جامعه مصر را به نمایش می‌گذارد. کافه‌ها و رستوران‌های سنتی بخش مهمی از جذابیت این بازار را تشکیل می‌دهند.

قهوه‌خانه فیشاوی و الهام‌بخشی به نجیب محفوظ

یکی از مشهورترین این مکان‌ها، «قهوه‌خانه فیشاوی» (El Fishawy Cafe) است که با قدمتی بیش از 200 سال به «کافه آینه‌ها» نیز شهرت دارد. این کافه پاتوق بسیاری از اهالی فرهنگ و ادب مصر، به ویژه نجیب محفوظ، نویسنده برنده جایزه نوبل ادبیات، بوده است. محفوظ که در نزدیکی بازار بزرگ شده بود، ساعت‌های طولانی را در این کافه به نوشتن و مشاهده زندگی پیرامون خود می‌پرداخت و از آن برای خلق شاهکارهایش الهام می‌گرفت.

بازتاب خان الخلیلی در ادبیات

تأثیر عمیق این فضا بر آثار نجیب محفوظ انکارناپذیر است:

• رمان «خان الخلیلی» (1945): این رمان مستقیماً در خود بازار اتفاق می‌افتد و داستان خانواده‌ای را روایت می‌کند که برای فرار از بمباران‌های جنگ جهانی دوم به این محله پناه می‌آورند. محفوظ در این اثر نگرانی عمیقش را نسبت به زندگی و مشکلات مصریان معاصر به تصویر می‌کشد.
• رمان «کوچه مِدَق» (1947): اگرچه داستان در کوچه‌ای فرعی در نزدیکی بازار رخ می‌دهد، اما این کوچه نمادی از کل جامعه مصر در دهه 1940 است؛ جامعه‌ای که با فقر، فساد و تقابل سنت و مدرنیته دست و پنجه نرم می‌کند.

چالش‌های معاصر و تلاش‌ها برای حفظ هویت

بازار خان الخلیلی در دوران معاصر با چالش‌های پیچیده‌ای برای حفظ هویت تاریخی و فرهنگی خود مواجه است.

چالش‌های کلیدی

• فرسودگی معماری و زیرساخت‌ها: دهه‌ها بی‌توجهی و افزایش سطح آب‌های زیرزمینی، آسیب‌های جدی به بناهای تاریخی این منطقه وارد کرده است.
• تهدید اصالت صنایع دستی: رقابت با کالاهای ارزان‌قیمت و وارداتی، به ویژه از چین، اصالت فرهنگی بازار و معیشت صنعتگران محلی را به خطر انداخته است.
• کاهش تمایل نسل جدید: سختی کار، زمان‌بر بودن فرآیند تولید و درآمد نسبتاً پایین باعث شده است که جوانان تمایل کمتری به یادگیری این هنرهای سنتی داشته باشند.
• افزایش هزینه‌ها: بالا رفتن قیمت مواد اولیه باکیفیت مانند مس و برنج و هزینه‌های انرژی، فشار اقتصادی مضاعفی را بر هنرمندان وارد می‌کند.

راهکارها و سیاست‌های حفاظتی

دولت مصر و نهادهای فرهنگی برای مقابله با این چالش‌ها، اقداماتی را در پیش گرفته‌اند:

• پروژه ملی احیای قاهره تاریخی: دولت مصر پروژه گسترده‌ای را برای مرمت و توسعه مناطق تاریخی قاهره، از جمله خان الخلیلی، به اجرا گذاشته است.
• حفظ دانش و مهارت‌های سنتی: کارگاه‌های سنتی به عنوان مراکز آموزشی غیررسمی عمل می‌کنند که در آن‌ها فنون هنر از طریق رابطه استاد-شاگردی سینه به سینه منتقل می‌شود. این کارگاه‌ها نقشی حیاتی در حفظ این میراث فرهنگی ایفا می‌کنند.
• توسعه گردشگری پایدار: سیاست‌های ملی بر توسعه گردشگری پایدار و برندسازی فرهنگی برای معرفی میراث ملموس و ناملموس تأکید دارند که می‌تواند به مدیریت بهتر گردشگری در خان الخلیلی کمک کند.

نکات کلیدی برای بازدیدکنندگان

• ساعات کاری: بازار معمولاً از ساعت 10 صبح تا 11 شب باز است، اما کافه‌ها و رستوران‌ها ممکن است از 8 صبح تا نیمه‌شب فعالیت کنند.
• زمان بازدید: برای گشت‌وگذار کامل در این بازار بزرگ، حداقل به 6 ساعت زمان نیاز دارید. عصرها زمان بهتری برای حس کردن فضای پرجنب‌وجوش بازار است.
• چانه زدن: مانند بسیاری از بازارهای سنتی، چانه‌زنی بخشی از فرهنگ خرید است.
• جاذبه‌های اطراف: مسجد الازهر و مسجد الحسین در نزدیکی این بازار قرار دارند و بازدید از آن‌ها به راحتی امکان‌پذیر است.

خلاصه

بازار خان الخلیلی، واقع در قلب قاهره اسلامی، یک مرکز تجاری و فرهنگی با قدمتی بیش از 600 سال است. تاریخ این مکان به پیش از ساخت بازار بازمی‌گردد؛ جایی که مقدس‌ترین گورستان خلفای فاطمی، «تربت الزعفران»، قرار داشت. در قرن چهاردهم، امیر جهارکس الخلیلی این گورستان را تخریب و کاروانسرایی بر روی آن بنا کرد. سپس در اوایل قرن شانزدهم، سلطان قانصوه غوری آن را به یک مجموعه تجاری مدرن با الهام از معماری عثمانی تبدیل نمود.

خان الخلیلی گنجینه‌ای از صنایع دستی اصیل مصر است. کارگاه‌های فعال در این بازار یا اطراف آن، به تولید محصولاتی چون فلزکاری (فانوس و سینی) و شیشه‌گری با روش‌های سنتی مشغول هستند. فرآیند ساخت این آثار شامل تکنیک‌های دقیقی مانند قلم‌زنی روی مس و برنج با نقوش اسلامی (خطاطی، اسلیمی و هندسی) و دمیدن در شیشه مذاب برای خلق ظروف رنگارنگ است. این بازار به عنوان یک مرکز اجتماعی پویا، الهام‌بخش هنرمندان و نویسندگان بزرگی چون نجیب محفوظ بوده است که رمان‌هایی مانند «خان الخلیلی» و «کوچه مدق» را تحت تأثیر فضای آن به نگارش درآورد.

امروزه، خان الخلیلی با چالش‌هایی نظیر فرسودگی معماری، رقابت کالاهای وارداتی ارزان‌قیمت و کاهش تمایل نسل جدید به یادگیری این هنرها روبرو است. در پاسخ، دولت مصر «پروژه ملی احیای قاهره تاریخی» را برای مرمت بناها و حمایت از این میراث فرهنگی به اجرا گذاشته است. به عنوان یک میراث جهانی یونسکو، خان الخلیلی نمونه‌ای زنده از تاریخ، هنر، ادبیات و مقاومت فرهنگی در برابر مدرنیته است.