کتابخانه اسکندریه مصر: از شکوه باستان تا احیای مدرن - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: کتابخانه بزرگ اسکندریه باستان

کتابخانه بزرگ اسکندریه یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نهادهای فرهنگی و علمی جهان باستان بود . این مرکز نه تنها یک مخزن کتاب، بلکه بخشی حیاتی از یک موسسه تحقیقاتی بزرگتر به نام «موسیون» (Mouseion) یا معبد الهه‌های هنر و دانش (موزها) به شمار می‌رفت .

تأسیس و سازماندهی: یک دانشگاه-کتابخانه با حمایت سلطنتی

ایده ساخت یک کتابخانه جهانی در اسکندریه، پایتخت فرهنگی جهان هلنیستی، به احتمال زیاد توسط "دمتریوس فالرومی"، دولتمرد و فیلسوف تبعیدی از آتن، به بطلمیوس اول سوتر (جانشین اسکندر مقدونی) پیشنهاد شد . اگرچه طرح‌های اولیه در زمان او ریخته شد، اما تأسیس و ساخت کتابخانه به دوران سلطنت پسرش، بطلمیوس دوم فیلادلفوس (285-246 پیش از میلاد) بازمی‌گردد که آن را به اوج شکوه خود رساند .

• ساختار و سیاست‌های تهاجمی گردآوری کتاب: کتابخانه بخشی جدایی‌ناپذیر از موسیون بود، موسسه‌ای که از «لوکیون» ارسطو در آتن الهام گرفته بود و ساختاری شبیه به یک دانشگاه مدرن داشت . این مجموعه مستقیماً تحت حمایت و تأمین مالی سخاوتمندانه خاندان سلطنتی بطلمیوسی قرار داشت . پادشاهان بطلمیوسی با سیاستی تهاجمی و هدفمند، به دنبال گردآوری تمام دانش مکتوب جهان بودند .

  • اعزام مأموران خرید: آن‌ها مأموران سلطنتی خود را با بودجه‌های کلان برای خرید طومارها به سراسر جهان، به‌ویژه مراکز فرهنگی مانند آتن و رودس، اعزام می‌کردند .
  • مصادره کتاب از کشتی‌ها: یکی از مشهورترین راهکارها، فرمانی بود که به موجب آن هر کشتی که در بندر اسکندریه لنگر می‌انداخت، بازرسی می‌شد . تمام کتاب‌های یافت‌شده ضبط می‌شدند، کاتبان از آن‌ها نسخه‌برداری می‌کردند، سپس نسخه کپی‌شده به صاحبان اصلی بازگردانده می‌شد و نسخه اصلی با یادداشتی مبنی بر اینکه «از کشتی‌ها گرفته شده»، در کتابخانه بایگانی می‌شد .
  • مصادره دولتی: در یک نمونه برجسته، بطلمیوس سوم از آتنی‌ها درخواست کرد تا نسخه‌های رسمی نمایشنامه‌های آیسخولوس، سوفوکل و اوریپید را برای نسخه‌برداری به امانت بدهند . او ودیعه‌ای هنگفت (15 تالنت نقره) پرداخت، اما پس از دریافت طومارها، نسخه‌های اصلی را نگه داشت و کپی‌های باکیفیت را به آتن بازگرداند و قید ودیعه خود را زد .

• زندگی روزمره و پویایی‌های علمی در موسیون: موسیون محیطی بی‌نظیر برای دانشمندان فراهم می‌آورد .

  • امتیازات و زندگی روزمره: دانشمندان و پژوهشگران برجسته از سراسر جهان یونانی و فراتر از آن به اسکندریه جذب می‌شدند . این افراد از مزایای ویژه‌ای همچون حقوق بالا، مسکن و غذای رایگان و معافیت کامل از مالیات برخوردار بودند . این امکانات به محققان اجازه می‌داد تا بدون دغدغه‌های مادی، تمام وقت خود را صرف پژوهش، تدریس و مباحثه کنند .
  • فرهنگ همکاری و رقابت: فرهنگ حاکم بر موسیون، ترکیبی پویا از همکاری و رقابت شدید بود . دانشمندان در زمینه‌های مختلف با یکدیگر همکاری می‌کردند، اما در عین حال، رقابت شدیدی برای کسب جایگاه برجسته‌تر، جلب حمایت دربار و ارائه نظریات نوین وجود داشت . این پویایی فکری به خلق آثار برجسته و بالندگی علمی کمک شایانی کرد .

• مجموعه و شعب: تخمین دقیقی از تعداد طومارهای موجود در کتابخانه در دست نیست، اما برآوردها از 40,000 تا 400,000 طومار پاپیروس متغیر است . با گسترش سریع مجموعه، کتابخانه دیگری به عنوان شعبه «دختر» در معبد سراپیوم (Serapeum) تأسیس شد .

نوآوری‌های پژوهشی و علمی: بنیان‌گذاری علوم انسانی مدرن

کتابخانه اسکندریه صرفاً یک انبار کتاب نبود، بلکه یک مرکز تحقیقاتی پویا بود که بزرگترین دانشمندان و اندیشمندان عصر را به خود جذب می‌کرد.

• نقد متن (Textual Criticism): یکی از بزرگترین دستاوردهای مکتب اسکندریه، توسعه روش‌مند «نقد متن» بود . دانشمندانی چون زنودوت افسسی، آریستوفان بیزانسی و آریستارخوس ساموتراکی، با مقایسه نسخه‌های مختلف آثار هومر، تلاش کردند تا نسخه‌ای معتبر و نزدیک به متن اصلی را تدوین کنند .

• نظام‌های فهرست‌نویسی (پیناکس): انقلابی در سازماندهی دانشکالیماخوس، شاعر و دانشمند برجسته، اثری انقلابی به نام «پیناکس» (Pinakes) یا «جداول» را در 120 جلد تألیف کرد . این اثر که اولین کتابشناسی جامع و تاریخ علمی ادبیات یونان شناخته می‌شود، سنگ بنای علم کتابداری را پایه‌گذاری کرد .

  • ساختار و نظام دسته‌بندی: کالیماخوس آثار را بر اساس موضوعات اصلی (شعر و نثر با زیرشاخه‌هایشان) دسته‌بندی و سپس در هر دسته، نام نویسندگان را به ترتیب الفبایی مرتب می‌کرد .
  • محتوای هر مدخل: هر مدخل یک اثر «زیست-کتابشناختی» کامل بود و شامل نام نویسنده، زندگی‌نامه کوتاه، فهرست آثار، چند کلمه ابتدایی هر اثر (Incipit)، حجم اثر و یادداشت‌های انتقادی درباره اصالت آن بود .
  • میراث پیناکس: این اثر با ابداع مفاهیمی چون رده‌بندی موضوعی و فراداده، اصول اولیه فهرست‌نویسی مدرن را بنیان نهاد . پیناکس تأثیری عمیق بر فهرست‌نویسی در دوره‌های بعد، از جمله در جهان اسلام (مانند اثر مشهور «الفهرست» ابن‌ندیم) گذاشت .

• ترجمه سَبعینیه: پل فرهنگی میان تمدن‌هایکی از مهم‌ترین دستاوردهای فکری این دوره، ترجمه کتاب مقدس عبری (عهد عتیق) به زبان یونانی بود که به «سبعینیه» (Septuagint) یا «هفتادگانی» مشهور شد .

  • روایت نامه آریستیاس: این پروژه در دوران بطلمیوس دوم فیلادلفوس و به منظور غنی‌سازی کتابخانه با متون برجسته تمدن‌های دیگر کلید خورد . طبق روایت سنتی در «نامه آریستیاس»، پادشاه به درخواست دمتریوس فالرومی، کتابدار خود، از کاهن اعظم اورشلیم خواست تا 72 دانشمند یهودی (شش نفر از هر یک از دوازده قبیله اسرائیل) را برای ترجمه تورات به اسکندریه بفرستد . گفته می‌شود این دانشمندان طی 72 روز و به صورت جداگانه کار کردند، اما در نهایت ترجمه‌هایشان به شکلی معجزه‌آسا کاملاً یکسان از آب درآمد .
  • اهمیت فرهنگی: اگرچه صحت تاریخی این روایت مورد بحث است ، اما این پروژه نماد یک تعامل فرهنگی عمیق بود. این ترجمه در وهله اول پاسخی به نیاز جامعه بزرگ یهودیان اسکندریه بود که دیگر به زبان عبری مسلط نبودند و به زبان یونانی سخن می‌گفتند . سبعینیه کتاب مقدس عبری را برای مخاطبان یونانی‌زبان قابل دسترس کرد، به پلی برای گفتگوی فکری میان دو تمدن تبدیل شد و بعدها به عنوان متن اصلی عهد عتیق مورد استفاده مسیحیان اولیه قرار گرفت .

• ابداعات دیگر و پیشرفت‌های علمی:

  • آریستوفان بیزانسی سیستم علائم دیاکریتیک را برای زبان یونانی ابداع کرد .
  • اراتوستن، مدیر کتابخانه، محیط کره زمین را با دقت شگفت‌انگیزی محاسبه کرد .
  • اقلیدس، پدر علم هندسه، اصول خود را در آنجا تدوین کرد .
  • هروفیلوس نخستین کالبدشکافی‌های علمی بدن انسان را انجام داد .
  • ارشمیدس از دیگر چهره‌های علمی برجسته مرتبط با این مرکز بود .

تخریب کتابخانه: یک مرگ تدریجی

برخلاف تصور رایج، کتابخانه اسکندریه در یک رویداد واحد نابود نشد، بلکه طی چند قرن و در حوادث مختلف به تدریج از بین رفت .

1. آتش‌سوزی توسط ژولیوس سزار (48 پیش از میلاد): در جریان جنگ داخلی روم، آتش‌سوزی در بندر به بخش‌هایی از شهر و احتمالاً انبارهای کتاب سرایت کرد، اما میزان خسارت به کتابخانه اصلی نامشخص است .
2. کاهش حمایت و درگیری‌های داخلی (قرن سوم میلادی): در دوران امپراتوری روم، کاهش بودجه و شورش‌های داخلی باعث تضعیف شدید کتابخانه شد .
3. تخریب سراپیوم (391 میلادی): این رویداد ریشه در تحولات عمیق سیاسی و مذهبی داشت .
   • زمینه سیاسی-مذهبی: امپراتور تئودوسیوس اول، مسیحیت را دین رسمی امپراتوری اعلام کرد و فرمان‌هایی علیه نمادهای پاگانیسم (چندخداپرستی) صادر نمود .
   • نقش اسقف تئوفیلوس: در سال 391 میلادی، اسقف تئوفیلوس اسکندریه، شخصیتی قدرتمند و تندرو، با استناد به فرمان امپراتور، حمله‌ای سازمان‌یافته علیه معبد سراپیوم، یکی از آخرین سنگرهای پاگانیسم، را رهبری کرد .
   • رویداد تخریب: پس از درگیری‌هایی میان مسیحیان و پیروان آیین‌های سنتی، تئوفیلوس و پیروانش به معبد هجوم برده و آن را به طور کامل ویران کردند . کتابخانه «دختر» که بخشی از این مجموعه بود، همراه با آن نابود شد . با این حال، برخی مورخان معتقدند که در زمان تخریب، این کتابخانه احتمالاً اهمیت و مجموعه قابل توجه پیشین خود را از دست داده بود .
4. افسانه فتح توسط مسلمانان (642 میلادی): روایتی که قرن‌ها بعد نقل شده، ادعا می‌کند که کتابخانه به دستور خلیفه عمر بن خطاب نابود شد. اما اکثر مورخان امروزی این روایت را به دلیل نبود شواهد در منابع معاصر آن دوره، جعلی و نامعتبر می‌دانند .

انتقال میراث و تأثیرات بلندمدت

اگرچه کتابخانه فیزیکی از بین رفت، میراث علمی آن از طریق مسیرهای گوناگون به تمدن‌های بعدی منتقل شد.

• جهان اسلام: بزرگترین وارث معنوی: جهان اسلام بزرگترین وارث و انتقال‌دهنده میراث علمی اسکندریه بود .
  • بیت‌الحکمه (خانه حکمت): این مرکز که در دوران عباسیان در بغداد به اوج رسید، از بسیاری جهات جانشین معنوی کتابخانه اسکندریه و آکادمی گندی‌شاپور ایران بود . خلفایی چون هارون‌الرشید و مأمون، با الگوبرداری از حمایت سلطنتی بطلمیوسیان، هیئت‌هایی برای خرید کتاب به سرزمین‌های دیگر اعزام می‌کردند .
  • شباهت‌های ساختاری: بیت‌الحکمه نیز مانند موسیون، یک نهاد پژوهشی بزرگ بود که کتابخانه‌ای عظیم، رصدخانه و مرکزی برای ترجمه را در خود جای می‌داد و دانشمندان را از سراسر جهان جذب می‌کرد .
  • نهضت ترجمه: نهضت ترجمه گسترده در بغداد، که طی آن آثار یونانی، پهلوی و سانسکریت به عربی برگردانده شد، پژواکی از تلاش‌های مشابه در اسکندریه برای گردآوری و ترجمه متون به زبان یونانی بود .
• اروپای رنسانس: دانش یونانی که در جهان اسلام حفظ و غنی‌سازی شده بود، از طریق ترجمه‌های لاتین آثار عربی در اندلس و دانشمندان بیزانسی پس از سقوط قسطنطنیه، به اروپا بازگشت و یکی از موتورهای اصلی رنسانس شد .

کتابخانه جدید اسکندریه (Bibliotheca Alexandrina)

در اواخر قرن بیستم، ایده احیای کتابخانه باستانی با همکاری دولت مصر و یونسکو شکل گرفت و کتابخانه جدید در 16 اکتبر 2002 افتتاح شد .

معماری شگفت‌انگیز

• ساختمان اصلی: بنای اصلی به شکل یک دیسک عظیم شیب‌دار طراحی شده که نمادی از طلوع خورشید دانش است .
• نمای خارجی: دیوار گرانیتی خارجی با حروف الفبای تمام زبان‌های جهان کنده‌کاری شده که نمادی از گفتگوی فرهنگ‌هاست .
• سالن مطالعه: سالن مطالعه اصلی گنجایش بیش از 8 میلیون جلد کتاب را دارد .

رسالت، فعالیت‌ها و چالش‌های مدرن

کتابخانه جدید خود را «پنجره مصر به روی جهان و پنجره جهان به روی مصر» می‌داند و با هدف ترویج فرهنگ، دانش، گفتگو و تسامح فعالیت می‌کند .

• مجموعه فرهنگی و موزه‌های تخصصی: این مرکز یک مجتمع فرهنگی جامع است که شامل کتابخانه اصلی، افلاک‌نما، مراکز تحقیقاتی و سالانه میزبان حدود 1500 رویداد فرهنگی است . دو موزه برجسته آن عبارتند از:

  • موزه آثار باستانی (Antiquities Museum): این موزه که در قلب کتابخانه قرار دارد، بیش از 1000 اثر باستانی را به نمایش می‌گذارد . مجموعه آن تاریخ غنی مصر را از دوره فراعنه، تمدن یونانی-رومی، دوران قبطی تا دوره اسلامی پوشش می‌دهد و بر نمایش تلاقی تمدن‌های گوناگون در خاک مصر تمرکز دارد .
  • موزه نسخ خطی (Manuscript Museum): این مرکز آکادمیک به حفظ، مرمت و نمایش میراث مکتوب اختصاص دارد . مجموعه آن شامل حدود 120 نسخه خطی ارزشمند، کتب مقدس و آثار اهدایی نادر است . یکی از گنجینه‌های آن، نسخه‌ای از تفسیر قرآن «البستی» متعلق به قرن دهم میلادی است . این موزه با بخش مرمت و میکروفیلم، نقش حیاتی در حفظ حافظه مکتوب منطقه و جهان ایفا می‌کند .

• طرح‌های دیجیتالی‌سازی: این کتابخانه پروژه‌های شاخصی مانند مخزن دارایی‌های دیجیتال (DAR) (بزرگ‌ترین کتابخانه دیجیتال عربی) و میزبانی نسخه‌ای از «آرشیو اینترنت» را اجرا می‌کند .

• چالش‌های عمده:

  1. ایجاد تعادل میان نقش‌های چندگانه: مدیریت همزمان نقش‌های ملی، تحقیقاتی و توریستی (با بیش از یک میلیون بازدیدکننده در سال) یک چالش لجستیکی است .
  2. تأمین بودجه: هزینه ساخت حدود 220 میلیون دلار بود و کتابخانه برای اداره امور به کمک‌های مالی وابسته است .
  3. آزادی اطلاعات و انقلاب 2011: تعهد کتابخانه به آزادی بیان در جریان انقلاب 25 ژانویه 2011 مصر به طور جدی به چالش کشیده شد .
     • واکنش مردمی: در اوج ناآرامی‌ها، جوانان معترض مصری با تشکیل یک زنجیره انسانی در اطراف ساختمان، از آن در برابر غارتگران محافظت کردند . این حرکت نمادین، ارزش والای این نهاد را در میان مردم نشان داد.
     • واکنش مدیریت: مدیریت کتابخانه اعلام کرد که تمام اسناد مربوط به انقلاب، شامل تصاویر، ویدئوها و شعارها را برای دسترسی عمومی گردآوری و مستند می‌کند . این اقدام، تعهد کتابخانه به نقش خود به عنوان حافظ حافظه جمعی را به نمایش گذاشت .
  4. تحول دیجیتال: چالش‌های این حوزه شامل نگهداری حجم عظیم داده‌های دیجیتال و مسائل پیچیده حق مؤلف (کپی‌رایت) است .

خلاصه

کتابخانه اسکندریه در دو دوره تاریخی مجزا وجود داشته است. کتابخانه باستانی که در قرن سوم پیش از میلاد توسط سلسله بطلمیوسی تأسیس شد، بزرگترین مرکز علم در جهان باستان بود . این مرکز که بخشی از موسسه تحقیقاتی موسیون بود، با ارائه امتیازاتی چون حقوق و مسکن رایگان، دانشمندان را جذب می‌کرد و فرهنگ علمی آن ترکیبی از همکاری و رقابت شدید بود . کتابخانه با سیاست‌های تهاجمی، مجموعه خود را غنی ساخت و میزبان پروژه‌های فرهنگی بزرگی مانند ترجمه کتاب مقدس عبری به یونانی (سبعینیه) بود . مهم‌ترین نوآوری آن، اثر «پیناکس» کالیماخوس بود که سنگ بنای علم کتابداری را نهاد . نابودی آن یک فرآیند تدریجی بود که شامل تخریب کتابخانه دختر در سراپیوم در سال 391 میلادی توسط مسیحیان متعصب می‌شد . میراث علمی آن از طریق جهان اسلام (به‌ویژه بیت‌الحکمه بغداد) حفظ و به اروپای رنسانس منتقل شد .

کتابخانه جدید اسکندریه (Bibliotheca Alexandrina) که در سال 2002 افتتاح شد، تلاشی برای احیای آن میراث در عصر مدرن است . این مجموعه فرهنگی عظیم، علاوه بر کتابخانه اصلی، شامل مراکز تحقیقاتی، پروژه‌های دیجیتال‌سازی پیشرو و موزه‌های تخصصی مانند موزه آثار باستانی و موزه نسخ خطی است . این کتابخانه با چالش‌هایی مانند تأمین بودجه روبروست و تعهد آن به آزادی اطلاعات در انقلاب 2011 به نمایش درآمد؛ زمانی که جوانان با تشکیل زنجیره انسانی از آن محافظت کردند و مدیریت کتابخانه متعهد شد تمام اسناد انقلاب را آرشیو کند . این کتابخانه نمادی از تلاش برای پیوند گذشته پرافتخار با آینده‌ای مبتنی بر دانش و گفتگوست.