گورستان سقاره قاهره: شهر مردگان باستانی مصر - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: تاریخچه و اهمیت

سقاره از همان آغاز تاریخ مدون مصر در دوره دودمان‌های نخستین (حدود 3100 پیش از میلاد) به عنوان محلی برای دفن اشراف و مقامات عالی‌رتبه مورد استفاده قرار گرفت . در حالی که گورستان سلطنتی اولیه در ابیدوس قرار داشت، اهمیت سقاره با ساخت مقبره‌های پادشاهان دودمان دوم در این منطقه افزایش یافت .

اوج شکوه سقاره در دودمان سوم با ساخت هرم پلکانی جوزر رقم خورد . این مکان برای هزاران سال پس از آن نیز اهمیت خود را حفظ کرد و حتی زمانی که فراعنه مکان‌های دیگری مانند جیزه و دره پادشاهان را برای ساخت اهرام و مقابر خود برگزیدند، سقاره همچنان به عنوان محل دفن مقامات، کاهنان و حتی حیوانات مقدس باقی ماند . دلایل اصلی اهمیت این گورستان عبارتند از:

• نزدیکی به پایتخت: قرار گرفتن در مجاورت ممفیس، مرکز اداری و مذهبی مصر باستان، سقاره را به مکانی ایده‌آل برای دفن نخبگان تبدیل کرده بود .
• قداست مذهبی: مصریان باستان سقاره را مکانی مقدس و دروازه‌ای به سوی جهان زیرین می‌دانستند که با باورهای عمیق آنها درباره زندگی پس از مرگ پیوند خورده بود .
• مرکز نوآوری معماری: سقاره محل تولد معماری سنگی عظیم در مصر و جهان است که با ساخت هرم پلکانی به اوج خود رسید .

سقاره به عنوان میراث جهانی یونسکو

محوطه باستانی سقاره، به عنوان بخشی از مجموعه «ممفیس و گورستان آن - میدان‌های هرمی از جیزه تا دهشور»، در سال 1979 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید . این ثبت بر اساس سه معیار کلیدی صورت گرفته است که نشان‌دهنده ارزش جهانی استثنایی این مجموعه است:

• معیار (i): این مجموعه بیانگر یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت بشری است . هرم پلکانی جوزر در سقاره، به عنوان اولین بنای سنگی عظیم در تاریخ، یک نوآوری انقلابی در معماری جهان باستان به شمار می‌رود .
• معیار (iii): این محوطه گواهی بی‌نظیر و استثنایی بر تمدن از میان رفته مصر باستان است . بقایای پایتخت باستانی ممفیس به همراه گورستان وسیع آن، تصویری جامع از ساختار قدرت، سازماندهی و باورهای این تمدن کهن ارائه می‌دهد .
• معیار (vi): این مکان به طور مستقیم با رویدادها، سنت‌های زنده، ایده‌ها، باورها و آثار هنری و ادبی با اهمیت جهانی پیوند خورده است . آیین‌های پیچیده تدفین، متون هرمی و باور به زندگی پس از مرگ که در این مقبره‌ها تجلی یافته، تأثیر عمیقی بر تاریخ اندیشه بشری داشته است .

مهم‌ترین بناها و اکتشافات

سقاره مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از اهرام، مقبره‌های مصطبه‌ای، آرامگاه‌های زیرزمینی و معابد را در خود جای داده است که هر یک پنجره‌ای به سوی تاریخ و هنر مصر باستان می‌گشایند.

هرم پلکانی جوزر: یک انقلاب معماری

شاخص‌ترین بنای سقاره، هرم پلکانی فرعون جوزر (دودمان سوم، حدود 2667-2648 پیش از میلاد) است . این هرم که توسط وزیر و معمار نابغه او، ایمهوتپ، طراحی و ساخته شد، نه تنها اولین هرم مصر، بلکه اولین بنای سنگی عظیم در تاریخ بشر به شمار می‌رود .

تکامل از مصطبه به هرم

پیش از جوزر، فراعنه در مقبره‌هایی با سقف مسطح به نام «مصطبه» دفن می‌شدند که عمدتاً از آجرهای گلی ساخته می‌شدند . ساخت مقبره جوزر نیز با یک مصطبه سنتی آغاز شد، اما با یک تفاوت کلیدی: این مصطبه به جای مستطیل، مربعی شکل بود . ایمهوتپ در یک طرح نوآورانه، این ساختار را طی چند مرحله گسترش داد . او به جای توسعه افقی، تصمیم گرفت با قرار دادن مصطبه‌های کوچک‌تر بر روی یکدیگر، به سمت بالا حرکت کند . این فرآیند در نهایت به خلق یک هرم شش طبقه‌ای با ارتفاع حدود 62 متر انجامید که نمادی از یک پلکان به سوی بهشت برای صعود روح فرعون بود .

نوآوری‌های معماری و مهندسی ایمهوتپ

موفقیت این پروژه عظیم مدیون چندین نوآوری کلیدی بود که مسیر معماری جهان را برای همیشه تغییر داد:

• استفاده انقلابی از سنگ: بزرگترین نوآوری ایمهوتپ، جایگزینی کامل آجرهای گلی با بلوک‌های سنگ آهک تراشیده شده در مقیاسی عظیم بود . این انتخاب، دوام و ماندگاری بی‌سابقه‌ای را برای بنا به ارمغان آورد، امنیت مقبره را افزایش داد و سرآغاز عصر ساخت‌وسازهای سنگی در مصر شد .
• ابداع ستون‌های سنگی: ایمهوتپ اولین معماری در تاریخ است که از ستون‌های سنگی برای تحمل وزن سقف استفاده کرد . این پیشرفت مهندسی، امکان ایجاد فضاهای داخلی بزرگ‌تر و پایدارتر را فراهم نمود .
• مجموعه آرامگاهی یکپارچه: هرم تنها بخشی از یک مجموعه آرامگاهی وسیع به مساحت 15 هکتار بود . این مجموعه شامل معابد، حیاط‌های تشریفاتی و زیارتگاه‌ها بود که همگی با دیواری بلند از سنگ آهک محصور شده بودند و الگویی برای مجموعه‌های هرمی بعدی شدند .
• شبکه پیچیده زیرزمینی: در زیر هرم، ایمهوتپ شبکه‌ای هزارتو از تونل‌ها و اتاقک‌ها به طول تقریبی 5.5 کیلومتر حفر کرد . در مرکز این شبکه، یک دالان عمودی به عمق 28 متر به اتاق تدفین فرعون منتهی می‌شد که ورودی آن با یک تخته سنگ گرانیتی به وزن 3 تا 3.5 تن مسدود شده بود .
• فرضیه بالابر هیدرولیکی: تحقیقات جدید فرضیه‌ای جالب را مطرح می‌کند که ممکن است تیم ایمهوتپ از یک سیستم بالابر هیدرولیکی برای بالا بردن بلوک‌های سنگین استفاده کرده باشند . طبق این نظریه، با استفاده از فشار آب در یک چاه عمودی داخلی، سنگ‌ها به طبقات بالاتر منتقل می‌شدند که در صورت اثبات، نشان‌دهنده دانش مهندسی حیرت‌انگیز مصریان باستان است .

سایر اهرام سقاره

بیش از 16 فرعون دیگر نیز در سقاره هرم ساختند، هرچند بسیاری از آن‌ها امروزه وضعیت مطلوبی ندارند. از جمله مهم‌ترین این اهرام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• هرم اوناس: آخرین فرعون دودمان پنجم، که دیوارهای اتاق تدفین آن برای نخستین بار با «متون هرمی» (دستورالعمل‌هایی برای سفر پس از مرگ) تزئین شد . این متون قدیمی‌ترین مجموعه متون مذهبی شناخته‌شده در جهان هستند .
• هرم تتی: بنیان‌گذار دودمان ششم .
• هرم اوسرکاف: فرعون دودمان پنجم که هرم او امروزه بیشتر شبیه به تپه‌ای از سنگ است.

مقبره‌های اشراف (مصطبه‌ها): پنجره‌ای به سوی مصر باستان

در کنار اهرام سلطنتی، سقاره مملو از مقبره‌های مقامات عالی‌رتبه و اشراف است. این مقبره‌ها که به شکل مصطبه ساخته شده‌اند، دارای تزئینات و نقوش برجسته بسیار زیبایی هستند که صحنه‌هایی از زندگی روزمره را با جزئیاتی شگفت‌انگیز به تصویر می‌کشند و منبعی بی‌نظیر برای درک فرهنگ و جامعه مصر باستان محسوب می‌شوند .

• زندگی روزمره و ساختار اجتماعی: دیوارنگاره‌ها صاحب مقبره و خانواده‌اش را در حال دریافت هدایا، شرکت در ضیافت‌ها، نواختن موسیقی و بازی نشان می‌دهند . کتیبه‌ها، القاب و مناصب مهمی مانند "پزشک ارشد کاخ"، "کاهن"، "جادوگر" و "ناظر قصر" را مشخص می‌کنند که نشان‌دهنده ساختار پیچیده اجتماعی دربار فرعون است . مجسمه معروف "کاتب نشسته" که در سقاره کشف شده، نمونه‌ای از مقام والای کاتبان در ساختار اداری مصر است .
• کشاورزی و اقتصاد: نقاشی‌ها مراحل مختلف کشاورزی از شخم زدن با گاو، کاشت بذر، دروی گندم تا تهیه نان و آبجو را نمایش می‌دهند . صحنه‌هایی از گله‌داری، شمارش دام‌ها و تصاویری از قایق‌ها بر روی رود نیل، اهمیت کشاورزی و حمل‌ونقل را نشان می‌دهد .
• شکار و ماهیگیری: صحنه‌های پرجنب‌وجوش شکار پرندگان در نیزارها با بومرنگ، شکار حیوانات وحشی مانند غزال و ماهیگیری با نیزه و تور، از سرگرمی‌ها و منابع غذایی طبقه اشراف حکایت دارد .
• آیین‌های مذهبی: بخش بزرگی از نقوش به آیین‌های تدفین مانند مراسم "باز کردن دهان" برای زنده کردن حواس مومیایی و تقدیم هدایا به خدایان و روح متوفی اختصاص دارد . تصاویری از خدایانی چون اوزیریس، آنوبیس و باستت به وفور یافت می‌شود .

سرآپئوم (Serapeum): آرامگاه گاوهای مقدس و شاهکار مهندسی

یکی از شگفت‌انگیزترین و اسرارآمیزترین بخش‌های سقاره، سرآپئوم است؛ یک گورستان عظیم زیرزمینی که به عنوان محل دفن گاوهای مقدس آپیس ساخته شد .

• کشف: این مجموعه برای قرن‌ها زیر شن‌های صحرا مدفون بود تا اینکه در سال 1850 میلادی توسط باستان‌شناس فرانسوی، آگوست ماریت، کشف شد . ماریت با مشاهده سر یک ابوالهول که از شن بیرون زده بود، آن را دنبال کرد و به خیابانی از ابوالهول‌ها رسید که به ورودی این مجموعه زیرزمینی منتهی می‌شد .
• اهمیت مذهبی گاو آپیس: گاو آپیس صرفاً یک حیوان نبود، بلکه تجسم زنده ("کای زنده") خدای آفریننده، پتاح، در ممفیس به شمار می‌رفت . پس از مرگ، روح گاو با اوزیریس، خدای جهان زیرین، یکی می‌شد و به شکل "اوزیریس-آپیس" یا سراپیس پرستیده می‌شد . این گاو نماد قدرت، زندگی و باروری بود و مرگ آن عزای عمومی به همراه داشت . کاهنان گاو جدید را بر اساس نشانه‌های خاصی مانند یک لکه سفید مثلثی بر پیشانی‌اش شناسایی می‌کردند .
• معماری زیرزمینی: سرآپئوم از شبکه‌ای پیچیده از تونل‌ها تشکیل شده که در دل صخره‌های آهکی حفر شده‌اند . این مجموعه به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: دالان‌های کوچک که قدیمی‌تر هستند و به دوران آمنهوتپ سوم (دودمان هجدهم) بازمی‌گردند و دالان‌های بزرگ که در دودمان بیست و ششم ساخته شدند و تا دوره بطلمیوسی مورد استفاده بودند .
• تابوت‌های غول‌پیکر: در دالان‌های بزرگ، 24 تابوت سنگی غول‌پیکر قرار دارد که هر کدام از یک بلوک یکپارچه گرانیت یا بازالت تراشیده شده‌اند . این تابوت‌ها با ابعادی حدود 4 متر طول و 3 متر ارتفاع، وزنی بین 60 تا 100 تن دارند . سطوح داخلی و خارجی آن‌ها با دقتی باورنکردنی صیقل داده شده‌اند .
• چالش مهندسی: استخراج این بلوک‌های عظیم از معادن اسوان (صدها کیلومتر دورتر)، حمل‌ونقل، تراش دقیق و قرار دادن آن‌ها در دالان‌های تنگ زیرزمینی، یکی از بزرگترین شاهکارهای مهندسی و لجستیکی مصر باستان محسوب می‌شود .

اکتشافات اخیر: گنجینه‌هایی که تاریخ را بازنویسی می‌کنند

در سال‌های اخیر، به‌ویژه از سال 2020 به بعد، سقاره به یکی از فعال‌ترین محوطه‌های باستان‌شناسی جهان تبدیل شده و اکتشافات پیاپی در آن، درک ما را از آیین‌های تدفین، باورهای مذهبی و ساختار اجتماعی دوران پایانی مصر باستان تا دوره بطلمیوسی (حدود قرن هفتم تا اول پیش از میلاد) به شکل چشمگیری غنی‌تر کرده است . این یافته‌ها تصویری زنده از «صنعت مرگ» و تحول باور به جهان پس از مرگ را به نمایش می‌گذارند.

دموکراتیزه شدن حیات پس از مرگ در دوره متأخر

اکتشافات اخیر شامل صدها تابوت چوبی رنگارنگ و مهر و موم شده است که عمدتاً به مقامات، کاهنان و نخبگان غیرسلطنتی تعلق دارند . این موضوع نشان می‌دهد که در دوره متأخر، دسترسی به تدفین‌های پیچیده و آیین‌های پرهزینه دیگر محدود به فراعنه نبود و بخش گسترده‌تری از افراد متمول جامعه نیز قادر به تهیه مقدمات یک سفر امن به جهان پس از مرگ بودند .

• تجارت مرگ: کشف کارگاه‌های مومیایی‌سازی برای انسان‌ها و حیوانات، جزئیات بی‌سابقه‌ای از «تجارت مرگ» را آشکار کرده است . این کارگاه‌ها که قدمتشان به دودمان سی‌اُم و دوره بطلمیوسی می‌رسد، بسته‌های مختلفی را با هزینه‌های متفاوت ارائه می‌دادند که نشان‌دهنده وجود طبقات اجتماعی مختلف و قدرت خرید متفاوت آن‌ها برای خدمات تدفین است .
• تداوم سنت‌ها: بسیاری از این تدفین‌ها در نزدیکی هرم‌های فراعنه قدیمی‌تر مانند هرم پلکانی جوزر و هرم تتی صورت گرفته است . این امر نشان‌دهنده قداست پایدار این مکان و تمایل افراد برای دفن شدن در جوار فرمانروایان بزرگ گذشته جهت کسب برکت در جهان پس از مرگ بود .
• توشه سفر ابدی: محتویات تابوت‌ها، باورهای رایج را تقویت می‌کند. اشیایی مانند مجسمه‌های «اوشابتی» (خدمتکاران ابدی)، طلسم‌های محافظ مانند چشم حوروس، و ظروف کانوپیک (برای نگهداری اندام‌های داخلی) به وفور یافت شده‌اند که به عنوان توشه‌ای برای تضمین رفاه متوفی در دنیای دیگر در نظر گرفته می‌شدند .

پاپیروس وزیری 1: راهنمای کامل سفر به جهان زیرین

یکی از مهم‌ترین یافته‌های این دوره، یک طومار پاپیروس 16 متری است که به «پاپیروس وزیری 1» شهرت یافته و نخستین طومار کامل «کتاب مردگان» است که در بیش از یک قرن اخیر توسط خود مصری‌ها کشف شده است .

• مالک و محل کشف: این پاپیروس ارزشمند در سال 2022 در یکی از 250 تابوت کشف‌شده در نزدیکی هرم پلکانی جوزر پیدا شد . این طومار متعلق به فردی به نام «اَهمُسه» (Ahmose) بود که نام او حدود 260 بار در متن تکرار شده است . تاریخ‌گذاری این اثر به حدود 300 سال پیش از میلاد، یعنی اوایل دوره بطلمیوسی، بازمی‌گردد .
• محتوا: این پاپیروس که با جوهر سیاه و قرمز و به خط هیراتیک (شکل ساده‌شده هیروگلیف) نوشته شده، حاوی مجموعه‌ای از اوراد، دعاها و راهنمایی‌ها از «کتاب مردگان» است . هدف اصلی این متون، کمک به روح «اهمسه» برای عبور از موانع خطرناک جهان زیرین (دوات)، پاسخگویی موفق در مراسم «وزن کردن قلب» در پیشگاه اوزیریس و رسیدن به حیات جاودان در «نیزارهای آرو» (بهشت مصری) بود .

تحول باورهای تدفین: از متون اهرام تا کتاب مردگان

مقایسه محتوای «پاپیروس وزیری 1» (نمونه‌ای متأخر از کتاب مردگان) با «متون اهرام» (نمونه‌ای کهن که در هرم اوناس یافت شد) تحولی بنیادین در باورهای تدفین در طول بیش از دو هزار سال را نشان می‌دهد:

چالش‌های حفاظت و اقدامات مدیریتی

امروزه گورستان سقاره با تهدیدهای جدی طبیعی و انسانی مواجه است که نیازمند اقدامات حفاظتی پیچیده‌ای است .

چالش‌ها:

• توسعه شهری بی‌رویه: گسترش مناطق مسکونی و کشاورزی در اطراف، حریم این محوطه باستانی را تهدید می‌کند .
• بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی: این پدیده باعث افزایش رطوبت، شوری و فرسایش پایه‌ها و دیوارهای مقبره‌ها می‌شود .
• فشار گردشگری: تردد کنترل‌نشده بازدیدکنندگان و وسایل نقلیه به فرسایش فیزیکی آثار منجر می‌شود .
• فرسایش طبیعی و آلودگی: باد، شن، تغییرات دمایی و آلودگی هوا به سنگ‌ها و تزئینات آسیب می‌رساند .

اقدامات حفاظتی:

• پروژه‌های مرمت: دولت مصر با همکاری نهادهای بین‌المللی، پروژه‌های متعددی را برای مرمت و استحکام‌بخشی بناهایی مانند هرم جوزر اجرا کرده است .
• کاوش‌های علمی: کاوش‌های باستان‌شناسی با مستندنگاری دقیق برای حفظ اطلاعات ادامه دارد .
• طرح‌های مدیریتی: تلاش برای ایجاد یک طرح مدیریت جامع با هدف ایجاد تعادل میان حفاظت، پژوهش و گردشگری در جریان است .
• استفاده از فناوری‌های نوین: از تکنیک‌های مدرن مانند اسکن سه‌بعدی و سنجش از دور برای پایش تغییرات و برنامه‌ریزی اقدامات مرمتی استفاده می‌شود .

خلاصه

گورستان سقاره، واقع در 30 کیلومتری جنوب قاهره، شهر مردگان پایتخت باستانی مصر، ممفیس، بوده و بیش از سه هزار سال به عنوان مکانی برای تدفین مورد استفاده قرار گرفته است . این محوطه که به عنوان بخشی از مجموعه «ممفیس و گورستان آن» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، به دلیل داشتن هرم پلکانی جوزر (ساخته شده در قرن 27 پیش از میلاد) از اهمیت تاریخی فوق‌العاده‌ای برخوردار است . این هرم که توسط معمار نابغه، ایمهوتپ، طراحی شد، با نوآوری‌های انقلابی مانند استفاده گسترده از سنگ به جای آجر و ابداع ستون‌های سنگی، به اولین بنای سنگی عظیم تاریخ تبدیل شد و راه را برای ساخت اهرام بعدی هموار کرد . علاوه بر اهرام، مقبره‌های باشکوه اشراف (مصطبه‌ها) در سقاره با نقوش دقیق خود، جزئیات بی‌نظیری از زندگی روزمره، ساختار اجتماعی و آیین‌های مصر باستان را به تصویر می‌کشند . این مجموعه همچنین شامل سرآپئوم، یک گورستان زیرزمینی شگفت‌انگیز برای گاوهای مقدس آپیس است که با تابوت‌های گرانیتی غول‌پیکر خود (با وزن تا 100 تن) شاهکار مهندسی مصر باستان محسوب می‌شود . در سال‌های اخیر، این منطقه با اکتشافات بی‌سابقه‌ای، به‌ویژه از سال 2020 به بعد، بار دیگر در کانون توجه جهانی قرار گرفته است . این یافته‌ها شامل صدها تابوت مهر و موم شده متعلق به نخبگان غیرسلطنتی و پاپیروس 16 متری وزیری 1، یک نسخه کامل از «کتاب مردگان»، است . این اکتشافات نشان‌دهنده «دموکراتیزه شدن» باور به زندگی پس از مرگ در دوره‌های متأخر و تحول متون تدفینی از «متون اهرام» انحصاری فراعنه به «کتاب مردگان» در دسترس برای عموم ثروتمندان است . با این حال، سقاره امروزه با چالش‌های جدی مانند توسعه شهری و بالا آمدن آب‌های زیرزمینی روبرو است که اقدامات حفاظتی گسترده‌ای را برای حفظ این میراث ارزشمند بشری ضروری ساخته است .