فانوس اسکندریه مصر؛ شاهکار معماری باستان که در تاریخ گم شد - مجری سفرهای گردشگری

به گزارش مجری سفرهای گردشگری: عجایب هفتگانه جهان باستان، مجموعه ای از سازه های اعجاب انگیز انسان های باستان است. این فهرست را هرودوت نخستین تاریخ نگار یونانی و کالیمکس، محقق شهر باستانی قیروانی در موزه اسکندریه تهیه کردند و از آن رو عدد هفت را برگزیدند که یونانیان باستان اعتقاد داشتند هفت عددی مقدس بوده و نماد شایسته ای از کمال و فراوانی است. هرودوت و کالیمکس، فهرست هفتگانه عجایب را بر اساس کتاب راهنمای معروفی که مکان های تماشای یونانی را معرفی می کرد و به همین سبب تعجبی ندارد که با نگاه به این فهرست، چیزی جز بناهای معروف منطقه یونان و روم باستانی نبینیم و خبری از سازه های باشکوه امپراتوری هخامنشی یا آرامگاهی باستانی چون زیگورات چغازنبیل نباشد.

فانوس اسکندریه آخرین سازه ای ست که نامش در فهرست عجایب هفتگانه جهان باستان به چشم می خورد. این نخستین فانوس دریایی جهان، در اوایل قرن سوم پیش از میلاد و پس از مرگ اسکندر مقدونی ساخته شده است. بنا بر داستان ها و روایات، فانوس اسکندریه در میزان و نوع ساخت خود منحصربفرد بوده و بعضی ادعا داشتند که نور این فانوس دریایی از فاصله 100 متری بندرگاه دیده می شده.

چرا فانوس اسکندریه

نخستین فانوس دریایی ساخته شده در جهانست.

یکی از عجایب هفتگانه جهان باستان است.

قدمتی 2300 ساله دارد.

یکی از بزرگ ترین سازه های جهان باستان است.

بیش تر از فانوس اسکندریه

فانوس دریایی اسکندریه که با نام فاروس اسکندریه هم شناخته می شود، در شهر اسکندریه مصر قرار داشته و نخستین فانوس دریایی ساخته شده در جهانست. این فانوس دریایی در جزیره فاروس و به منظور هدایت کشتی های تجاری به سوی بندرگاه اسکندریه مصر بنا شده بود.

جالب است بدانید با آن که فانوس دریایی اسکندریه نام اسکندر را یدک می کشد اما سال ها پس از مرگ وی ساخته شده و ارتباطی با او ندارد. فانوس اسکندریه به دستور فرمانروای وقت مصر و پادشاهی بطلمیوسی (Ptolemaic Kingdom) ساخته شده. این پادشاهی یونانی در دوره ای میان مرگ اسکندر مقدونی و پدید آمدن امپراتوری روم در منطقه مصر به حکومت می پرداخت و حیاتی سیصد ساله داشت.

ساخت فانوس اسکندریه در 290 سال پیش از میلاد مسیح شروع شد و 12 سال زمان برد تا بنای آن تکمیل شود. زمانی که ساخت آن به اتمام رسید، ارتفاع 120 تا 137 متری داشت. بدین ترتیب فانوس اسکندریه قرن ها عنوان سومین (در بعضی منابع دومین) سازه بزرگ دست ساز بشر را به خود اختصاص داد و جایگاهی پس از هرم بزرگ جیزه را از آن خود کرد.

فانوس دریایی اسکندریه به سبب بروز چندین زلزله در طی سال های 956 تا 1323 آسیب بسیاری دید. اما با این حال تا مدت ها، پس از هرم جیزه و آرامگاه هالیکارناسوس به عنوان سومین سازه باستانی بلند جهان در نظر گرفته می شد. تا آن که در نهایت در سال 1408 میلادی، از آخرین بقایای سنگی فانوس برای ساخت ارگ کایتبی (Citadel of Qaitbay) در همان مکان استفاده شد و دیگر اثری از فانوس دریایی اسکندریه باقی نماند.

باستان شناسان فرانسوی در سال 1990 میلادی توانستند بقایای این فانوس دریایی را در قسمت شرقی بندرگاه اسکندریه بیابند. جنس فانوس اسکندریه از سنگ بود که با تراش دادن سنگ ها ساخته شده بود.

از آن جا که فانوس اسکندریه ارتفاع و کارآیی منحصر به فردی در زمان خود داشت، از عجایب هفتگانه جهان باستان محسوب می شود.

موقعیت فانوس اسکندریه

فانوس اسکندریه بر روی جزیره سنگ آهکی کوچکی به نام فاروس قرار گرفته است که این جزیره در کناره غربی دلتا نیل در مصر واقع شده است.

در سال 332 پیش از میلاد هنگامی که اسکندر مقدونی به مصر رسید فاروس، خانه و حرم پروتئوس (ایزد دریا) بود. در همین وقت، اسکندر و لشکریانش ممفیس، مرکز مصر باستان را به تصرف در آوردند و هم زمان توانست به مرکز سرزمین پارس حمله کند و داریووش سوم را شکست دهد. همین واقعه سبب خوشحالی مصریان را پدید آورد و باعث شد تا او را به عنوان فرعون نو خود بپذیرند. پس از آن بود که اسکندر مقدونی شهر اسکندریه را در گَلوگاه خاکی مقابل فاروس بنا کرد. بعدها فاروس و اسکندریه به یاری یک میان گذر سنگی که هم زمان نقش اسکله و موج شکن را داشت، به یکدیگر متصل شدند. این میان گذر سنگی طولی 1200 متری داشت و به نام هپتاستادین شناخته می شد. بخش شرقی میان گذر، خود به بندرگاه بزرگی بدل شد. در بخش غربی که بندر اونوستوس (Eunostos) قرار داشت، امروزه این بندر توسعه یافته و بندرگاه مدرنی را شکل داده است.

توسعه امروزی شهر بین میدان بزرگ حاضر و محله امروزی رأس التین بر روی لجن ساخته شده. این لجن ها در طی زمان عریض شدند و باعث شدند آن میان گذر سنگی از دیدگان پنهان بماند. در واقع بخش رأس التین شهر، نماینده ای از تمام آن چیزیست که از جزیره فاروس به جای مانده و مکان فانوس دریایی در نقطه شرقی به وسیله امواج دریا از بین رفته است.

ساخت و ساز فانوس اسکندریه

همان طور که گفته شد فانوس اسکندریه در قرن سوم پیش از میلاد ساخته شد. پس از آن که اسکندر مقدونی در سن 32 سالگی درگذشت، نخستین پادشاه بطلمیوس خودش را پادشاه نامید و اندکی پس از آن به ساخت و ساز فانوس اسکندریه مشغول شد. ساخت فانوس در زمان پسر او یعنی بطلمیوس دوم به خاتمه رسید. ساخت و ساز فانوس 12 سال به طول انجامید و هزینه ای برابر 800 تالنت (واحد ارزشمند آن موقع) در پی داشت.

طراحی فانوس اسکندریه

فانوس اسکندریه را معماری یونانی به نام سستراتوس طراحی کرد. این فانوس با سنگ های مرمر روشن ساخته و با سرب داغ و ساروج تقویت شده بودند. در واقع استفاده از همین سرب در ساخت فانوس دریایی بود که باعث شده بود دیوارهای این سازه از امواج دریا در امان بمانند و به مدت ها قرن ها سالم بمانند و در میان دیگر آثار باستانی عمر طولانی تری داشته باشد.

ابتدا پایه سنگی 6 متری می دیدی که فانوس اسکندریه بر روی آن ساخته شده بود. سازه فانوس دریایی طور کلی از سه بخش ساخته شده بود:

قسمت پایینی و مربعی شکل فانوس که هسته ازه قدرتمند درونش داشته و برای حفاظت از این بخش کاربرد داشته است. بخش مربعی ساختمان ارتفاعی 73 متری و طولی 30 متری داشته. جالب است بدانید که ورودی ساختمان در این قسمت نبوده.

بخش میانی و هشت وجهی فانوس دریایی که ارتفاعی 35 متری داشت.

و بخش بالایی فانوس دریایی اسکندریه که شکلی مدور و ارتفاعی 18 متری داشت.

در دو بخش بالایی فانوس دریایی یک محور میله ای و بالابری وجود داشت که از آن دو برای بالا بردن سوخت آتش استفاده می کردند. بازدید نمایندگان و مسئولین فانوس دریایی می توانستند خود را با یک پلکان مارپیچی و 183 متری به بالای فانوس دریایی برسانند و وارد اتاق فانوس دریایی بشوند. قسمت جالب توجه سازه، وجود آینه ای بزرگ و منحنی در داخل همین اتاق فانوس دریایی بود. این آینه در طی روز، نور خورشید را و در شب هنگام نور آتش را باز می تاباند. بعضی می گویند کشتی ها می توانستند نور این فانوس دریایی را از فاصله 160 کیلومتری ببینند.

بر روی سکه های رومی به جای مانده، نقوش و تصاویری از فانوس اسکندریه به چشم می خورد. در این تصاویر در هر چهار گوشه فانوس اسکندریه، 4 مجسمه از تریتون (یکی از اساطیر یونانی) به چشم می خورد. بعلاوه مجسمه ای از زئوس بر بالای فانوس دریایی ساخته شده است.

داستان ها و افسانه های فانوس اسکندریه

اما بنا بر گفته ها و افسانه های باستانی، اعتقاد بسیاری از مردمان بر این است که کاربرد فانوس اسکندریه بیش از هدایت کشتی ها بوده و در واقع از این فانوس دریایی برای سوزاندن کشتی دشمنان و حفاظت از جزیره فاروس استفاده می شده است. گرچه اغلب دانشمندان و محققان این امکان را رد نموده اند و معتقدند که به جهت محدودیت فنی این امکان وجود نداشته، اما آزمایشات اخیر نشان داده اند که حقیقتا می توان با چنین آینه و بازتابی از نور آتش و خورشید، آتشی را شروع کرد.

بعضی دیگر از افسانه ها می گویند که مردمان اسکندریه با استفاده از آینه می توانستند تصویر شهر قسطنطنیه را بزرگ نموده و از احوالات و کارهای رومیان ساکن قسطنطنیه خبردار شوند.

علاوه بر کاربرد فانوس دریایی که هدایت کشتی ها بود، این سازه بزرگ نقطه ای تماشای و مجذوب نماینده در شهر اسکندریه محسوب می شد. در قسمت پایه فانوس دریایی به بازتماشامایندگان خوراکی و غذا فروخته می شد. یکی دیگر از بخش های قابل توجه و منحصر به فرد فانوس اسکندریه، وجود بالکن کوچکی در بخش میانی و در ارتفاع 90 متری از سطح دریا بود که این امکان را برای بازتماشامایندگان فراهم می کرد تا از آن ارتفاع به تماشای منظره ها بی نظیر اطراف بپردازند.

شرایط کنونی فانوس اسکندریه

از آن جا که فانوس دریایی اسکندریه بر اثر زلزله از بین رفته بود، گمان می رفت بخشی از قطعات سنگی ساختمان به درون دریا افتاده باشند. از همین رو یونسکو حامی مالی سفری تحقیقاتی و باستان شناسی شد و بدین ترتیب تیمی از باستان شناسان دریایی راهی سفر به جزیره فاروس شدند. در سال 1986 بود که قطعات سنگی بزرگی در دریای مدیترانه کشف شد. سرپرست آن تحقیقات تائید کرد که قطعات سنگی کشف شده در دریا، بقایایی از فانوس اسکندریه بوده اند. اما با توجه به کمبود متخصص در آن موقع و بعلاوه تبدیل آن ناحیه به منطقه ای نظامی، نتایج و اطلاعات بیش تری به دست نیامد.

ژان ایو، موسس مرکز تحقیقات اسکندریه و باستان شناسی فرانسوی بود که در سال 1994 به کشفی جالب توجه دست یافت. او از طرف دولت مصر مأموریت یافته یود تا نقشه و مکان هر چیز باستانی و ارزشمندی را در زیر آب تعیین کند، چرا که قرار بود موج شکنی نو و بتنی در آن محل ساخته شود. او نقشه و مکان هزاران قطعه ساختمانی بزرگ در زیر آب را ترسیم کرد. اعتقاد بر این بود که بعضی از این قطعات متعلق به فانوس دریایی اسکندریه هستند. علاوه بر این قطعات و بلوک های ساخمانی، صدها مجسمه نیز در همین منطقه کشف شدند که یکی از مهم ترین آن ها تمثالی سلطنتی و غول پیکر متعلق به قرن سوم پیش از میلاد بود که گمان می رود نشان دهنده بطلمیوس دوم است. بعلاوه یک مجسمه از ایزیس (ایزدبانو باروری) در دهه 1960 میلادی در همان منطقه کشف شد که نشان گر ملکه و همسر بطلمیوس دوم، آرسینوئه بوده است. محققان حدس می زنند که مجسمه این دو در زیر فانوس دریایی اسکندریه و رو به روی ورودی بندرگاه نصب بوده است.

در اواخر سال 1995 بعضی از این قطعات بیرون آورده شده و در بندرگاه و در معرض دید عموم قرار گرفتند. محققان بعدها توانستند باقی قطعات فانوس اسکندریه را به یاری تصاویر ماهواره ای مکان یابی نمایند.

پس از کشف این قطعات و مجسمه ها، دولت مصر برنامه ساخت موج شکن را منتفی کرد و در عوض ساخت پارکی زیر آبی را در برنامه خود قرار داد تا گردشگران و بازتماشامایندگان بتوانند در پارک آبی غواصی نموده و از قطعات فانوس اسکندریه و مجسمه های باستانی از نزدیک تماشا نمایند.

دومین فانوس دریایی باستانی در کجاست؟

جالب است بدانید فانوس دریایی و باستانی دیگری در شهر ابوصیر مصر وجود دارد که تصور می شود نمونه و مدل کوچکی از فانوس اسکندریه می باشد. شهر ابوصیر خود در 48 کیلومتری جنوب غربی اسکندریه واقع شده و فانوسش با عناوینی چون فاروس ابوصیر، یادبود ابوصیر و یا برج العرب شناخته می شود.

این برج، ساختمانی سه طبقه است که ارتفاعی 20 متری دارد. از آن جا که بخش پایینی فاروس ابوصیر مربعی، بخش میانی هشت وجهی و بخش بالایی آن مدور است، گمان می رود که مدلی کپی شده از فانوس اسکندریه می باشد. قدمت این فانوس به سال های 285-246 پیش از میلاد بر می شود و به نظر می رسد درست در همان زمان ساخت فانوس اسکندریه ساخته شده است.

حقایق جالبی از فانوس اسکندریه

1هزینه ساخت فانوس اسکندریه در زمان حال 3 میلیون دلار آمریکا ارزیابی می شود.

2کلمه فانوس در زبان یونانی از کلمه فاروس گرفته شده و بعلاوه این کلمه ریشه لغوی کلمه فانوس در زبان فارسی، در بسیاری از زبان های رومی تبار مانند فرانسه: (فار) ایتالیایی و اسپانیایی (فارو)؛ رومانیایی (فار) و پرتغالی (فارول)، بعضی از زبان های ژرمنی (فیر) و در نهایت در بعضی از زبان های اسلاوی مانند بلغاری نیز به صورت (فار) دیده می شود. در روسی کلمه فارا دیده می شود که معنی چراغ جلو را دارد.

3در سال 2008 به این نتیجه رسیدند که فانوس اسکندریه به عنوان معیار یا پیمانه ای عمودی مورد استفاده بوده و نخستین واحد میزان گیری دقیق بر روی زمین بوده است.

4فانوس اسکندریه نمادی از شهر اسکندریه و استان اسکندریه بوده که این استان کم و بیش با شهر اسکندریه هم مرز است.

5تصویری نمادین از فانوس اسکندریه بر روی پرچم و مهر استان اسکندریه و بسیاری از خدمات عمومی شهر مانند مهر دانشگاه اسکندریه به چشم می خورد.

6فانوس اسکندریه تأثیر گسترده ای بر معماری ساختمان های منطقه مصر داشته. به طوری که در اوایل دوره اسلامی مصری، بسیاری از مناره های مساجد طراحی مشابهی با طراحی سه بخشی فانوس اسکندریه داشتند.

7جولیوس سزار در کتاب جنگ های شهری خود فانوس اسکندریه و اهمیت استراتژیک آن را توصیف می نماید و می گوید به دست آوردن کنترل این فانوس دریایی یاری بزرگی در رام کردن ارتش پادشاه بطلمیوس چهاردهم داشت.

8فانوس دریایی تا اوایل قرن ششم میلادی در فهرست عجایب هفتگانه جهان باستان نبود و پیش از آن نام دیوارهای بابل در فهرست دیده می شد.

9در قرون وسطی سلطان احمد بن طلون چراغ دریایی را با مسجدی جایگزین کرد و البته بعدها نیز با بقایای آن ارگی ساخته شد.

تفریحات و دسترسی به محل فانوس اسکندریه

همان طور که گفته شد امروزه در محل پیشین فانوس دریایی اسکندریه، ارگ کایتبی ساخته شده و در حال حاضر مقصدی گردشگری برای مسافران و بازتماشامایندگان این شهر است. از ساعت 8 صبح تا 17 بعدازظهر می توانید از ارگ کایتبی بازدید کنید. هزینه بلیت ورودی این ارگ حدود 1.87 دلار است.

از دیگر تفریحات در محل فانوس اسکندریه، غواصی در آب های مدیترانه و لمس قطعات باستانی بر جای مانده از دو هزار سال پیش است. برای غواصی ماجراجویانه می توانید از تورهای غواصی بهره ببرید. قیمت تورها بسته به تعداد روز و امکانات فرق دارد. استفاده از این تورها خیلی توصیه نمی شود، چرا که به نظر امکانات غواصی کهنه و از کار افتاده ای دارند. می توانید پیش از رزرو تور در خصوص نحوه و امکانات آن ها تحقیق کنید.

برای بازدید از محل فانوس دریایی کافیست تا خود را به شهر اسکندریه برسانید. در شهر می توانید از وسایل حمل و نقلی چون تاکسی، تراموا و اتوبوس بهره ببرید.

آدرس: مصر، استان اسکندریه، قسم الگمرک، اصلاح شرق

Address: As Sayalah Sharq, Qesm Al Gomrok, Alexandria Governorate, Egypt

سخن پایانی:
فانوس اسکندریه یکی از درخشان‌ترین نمادهای معماری و مهندسی باستانی بود که برای قرن‌ها راهنمای دریانوردان در آب‌های مدیترانه به شمار می‌رفت. با این حال، سرنوشت آن مانند بسیاری از بناهای تاریخی دیگر، با گذر زمان و بلایای طبیعی دستخوش تغییر شد و امروز تنها بقایایی از آن در اعماق آب‌های اسکندریه باقی مانده است. باستان‌شناسان همچنان در تلاش‌اند تا رازهای پنهان این بنای شگفت‌انگیز را کشف کنند و آن را به جهانیان معرفی نمایند. فانوس اسکندریه نه‌تنها یک شاهکار مهندسی، بلکه گواهی بر خلاقیت، دانش و جسارت تمدن‌های کهن است که مسیر پیشرفت را برای آیندگان هموار ساختند.